Menu
Trwa kampania społeczna “Prospołeczni = Dostępni” w ramach projektu pt. “Lubelscy Liderzy Dostępności na START” realizowanego z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy, finansowanego z Funduszy EOG. Projekt jest realizowany przez Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych w partnerstwie z Lubelskim Forum Organizacji Osób Niepełnosprawnych – Sejmik Wojewódzki.
To kampania edukacyjna i zarazem akcja informacyjna na temat dostępności skierowana przede wszystkim do środowiska sektora pozarządowego, który funkcjonuje odmiennie niż sektor publiczny i sektor prywatny. Celem kampanii społecznej “Prospołeczni = Dostępni” jest zwiększenie świadomości i kompetencji NGO w zakresie zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami.
Spot #1
Spot #2
Spot #3
Jaki jest cel konkursu?
Celem Konkursu jest wyróżnienie autorów najlepszych materiałów dziennikarskich promujących działania ukierunkowane na zapewnianie dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (w rozumieniu ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami). Temat dostępności musi być bardziej widoczny w przestrzeni publicznej. Polska ratyfikując w 2012 r. Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych zobowiązała się do wprowadzenia odpowiednich ram prawnych, które mają przyczynić się do poprawy sytuacji osób z niepełnosprawnościami poprzez umożliwienie im rzeczywistego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności, na równi z innymi osobami.
Tematyka nadesłanych prac konkursowych powinna dotyczyć szerokorozumianej promocji idei „NGO bez barier”, w szczególności dotyczącej obszarów związanych z:
Kto może wziąć udział w konkursie?
Adresatami Konkursu są niezawodowi dziennikarze obywatelscy z województwa lubelskiego prowadzący działalność w interesie społecznym. Konkurs jest skierowany w szczególności do dziennikarzy obywatelskich reprezentujących niezależne media obywatelskie na Lubelszczyźnie, będące organizacjami obywatelskimi prowadzącymi regularną działalność statutową polegającą na publikowaniu treści ważnych z punktu widzenia społeczności lokalnej.
Jak aplikować?
Na Konkurs można zgłaszać prace dziennikarskie (teksty oraz fotoreportaże o charakterze informacyjnym, publicystycznym, dokumentalnym lub innym) opublikowane w Internecie (media społecznościowe, strony WWW, blogi itp.) w okresie: od 1 stycznia 2022 r. do 28 lutego 2023 r. Prace nadesłane na Konkurs muszą być w wersji elektronicznej oraz napisane w języku polskim.
Prace na Konkurs mogą być zgłaszane samodzielnie przez autorów lub organizacje będące przedstawicielami mediów obywatelskich z województwa lubelskiego. Nie ma ograniczeń w liczbie zgłaszanych prac dziennikarskich na Konkurs. Laureatom Konkursu zostaną przyznane dyplomy oraz nagrody rzeczowe.
Prace konkursowe wraz ze skanami podpisanych załączników należy przesłać w wersji elektronicznej na adres e-mail: liderzydostepnosci@gmail.com. Przy czym w tytule e-maila należy podać: Konkurs dla dziennikarzy obywatelskich NGO bez barier.
Termin składania prac na Konkurs upływa w dniu 10 marca 2023 r. o godz. 23:59:59.
Ogłoszenie wyników Konkursu nastąpi do 31 marca 2023 r.
Konkurs stanowi integralną część kampanii społecznej „Prospołeczni = Dostępni” , podnoszącej świadomość i kompetencje lubelskich organizacji pozarządowych w zakresie zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, realizowanej w ramach projektu pt. „Lubelscy Liderzy Dostępności na START” dofinansowanego z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG (zwanego dalej „Projektem”). Projekt jest realizowany przez Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych i Lubelskie Forum Organizacji Osób Niepełnosprawnych – Sejmik Wojewódzki. Partnerami Konkursu są: Lubelskie Partnerstwo na Rzecz Dostępności oraz Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie.
Informacji o Konkursie udzielają:
Do pobrania:
Dostępność to nie jest moda – to konieczność
Dostępność to proces, który dotyczy nas wszystkich. Zapewnienie dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami nie uda się ustanowić tylko przepisami prawnymi – dostępność sama w sobie jest prawem. Mamy jeszcze wiele do zrobienia w zakresie wdrażania dostępności. Temat dostępności musi być bardziej widoczny w przestrzeni publicznej. Idea dostępności jest uniwersalna, stąd potrzebne jest horyzontalne włączenie jej do wszystkich polityk publicznych.
W dniu 6 września 2022 r. obchodziliśmy 10. rocznicę ratyfikacji przez Polskę Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, która jest pierwszym międzynarodowym aktem prawnym zmieniającym podejście do niepełnosprawności poprzez przesunięcie punktu ciężkości na prawa człowieka. Dostępność oznacza zapewnianie tych samych możliwości wszystkim ludziom, bez względu na ich ograniczenia wewnętrze, zewnętrzne i zmieniające się okoliczności. Im większa dostępność – tym większą niezależnością mogą cieszyć się osoby z niepełnosprawnościami.
Dostępność to proces, który stawia na różnorodność i niewykluczanie nikogo. Osoby z niepełnosprawnościami chcą być traktowane podmiotowo oraz mieć świadomość, że ktoś się nimi interesuje i próbuje uwzględnić ich potrzeby. W związku z tym mogłyby aktywnie angażować się w tworzenie polityki dostępności, która ich bezpośrednio dotyczy. Jednak w praktyce nie zawsze im się udaje skutecznie występować we własnych sprawach na zasadzie self-adwokatów. Stąd naturalnym reprezentantem interesów osób ze szczególnymi potrzebami powinny być organizacje pozarządowe, a szerzej międzysektorowe partnerstwa na rzecz dostępności.
W tym zakresie organizacje pozarządowe powinny zmienić sposób myślenia o zapewnianiu dostępności dla osób z niepełnosprawnościami. NGO powinny być powszechnie utożsamiane z wdrażaniem dostępności, która stanowi jedną z nadrzędnych zasad określonych w Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Potrzebne są rzeczywiste, a nie pozorne działania. Wskazane jest, aby NGO widziały w dostępności nie tylko zestaw obowiązków, ale też niezbędny element swojej działalności oraz przejaw społecznej odpowiedzialności.
Dostępność wymaga ciągłego dostosowywania się do zmieniających się warunków
Dostępność jest procesem zakładającym – ciągłe zmiany i pokonywanie nowych wyzwań. Do tej pory rozwiązania systemowe, w zakresie zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, koncentrowały się przede wszystkim na sektorze publicznym. Jednak pokonywanie barier związanych z dostępnością dotyczy w równym stopniu pozostałe sektory, tj. pozarządowy i prywatny. Problemy są podobne, ale sposób ich rozwiązywania bywa często odmienny. Wynika to w dużej mierze z dotychczasowych doświadczeń różnych sektorów, jak i obowiązujących przepisów prawnych.
Obecnie potrzebna jest świadoma transformacja procesu wdrażania dostępności, która będzie wymagać czasu i zaangażowania wielu grup społecznych. Wobec tego sektor pozarządowy powinien wziąć współodpowiedzialność za proces wdrażania dostępności zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym. Organizacje pozarządowe chcą być równorzędnym partnerem zarówno dla podmiotów publicznych i gospodarczych. Stąd zadaniem NGO jest nie tylko stosowanie zasad dostępności, ale również mobilizowanie do zwiększenia efektywności wdrażania dostępności, w tym w ramach regionalnych sieci partnerskich.
Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, w ramach projektu pt. „Lubelscy Liderzy Dostępności na START”, realizowanego z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy, finansowanego z Funduszy EOG, przeprowadzono badania obejmujące łącznie – 4 zogniskowane wywiady grupowe (FGI) i 32 indywidualne wywiady pogłębione (IDI). Do udziału w badaniach zaproszono przedstawicieli organizacji społecznych i jednostek administracji publicznej z województwa lubelskiego. W wyniku badań powstał raport końcowy pt. „Dostępność Plus na Lubelszczyźnie – perspektywa współpracy różnych sektorów”.
Zdaniem badanych regionalne międzysektorowe partnerstwo powinno posiadać kompendium wiedzy na temat dostępności. W tym zakresie istotną rolę może odegrać prowadzenie systematycznych badań i analiz w zakresie zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Posiadanie własnej bazy ekspertów pozwoli na prowadzenie działań rzeczniczych. Ponadto partnerstwo będzie mogło pełnić rolę obywatelskiego think tanku (z ang. dosłownie „zbiornik myśli”) zajmującego się poszukiwaniem sposobów rozwiązywania ważnych problemów społecznych związanych z polityką dostępności.
Potrzebne jest partnerskie podejście do procesu wdrażania dostępności
Oddolnie tworzone z inicjatywy NGO regionalne międzysektorowe partnerstwa na rzecz dostępności będą zmieniać naszą rzeczywistość. Istotą partnerstwa rozwojowego jest łączenie w sposób optymalny – zasobów, wiedzy, umiejętności partnerów. Partnerstwa na rzecz dostępności pozwolą na zwiększenie efektywności działań poprzez unikanie powielania stosowanych podobnych rozwiązań. Ponadto sieci współpracy partnerskiej mogą pełnić rolę akceleratorów dostępności, w tym kreować nowe innowacyjne rozwiązania. Współpraca wielu partnerów pozwoli na wdrażanie dostępności w sposób bardziej – przemyślany, zorganizowany i skuteczny.
Według raportu z badań pt. „Dostępność Plus na Lubelszczyźnie – perspektywa współpracy różnych sektorów” zwiększenie dostępności w różnych wymiarach (nie tylko architektonicznej, cyfrowej, czy informacyjno-komunikacyjnej) wymaga wypracowania i wdrożenia kompleksowego modelu programu współpracy międzysektorowej na poziomie regionalnym. Regionalne partnerstwo na rzecz dostępności może stać się płaszczyzną do wzajemnego – inspirowania się, wymiany dobrych praktyk i sprawdzonych rozwiązań. Zamiast działać oddzielnie, partnerzy mogą stać się częścią skoordynowanej sieci współpracy. Stąd proces sieciowania może okazać się skutecznym narzędziem zmian, których nie będą w stanie indywidualnie przeprowadzić partnerzy. Dzięki uzyskaniu tzw. „efektu synergii” proces sieciowania może okazać się najskuteczniejszym narzędziem na rzecz rozwoju dostępności. Niestety nadal wiele NGO tylko sporadycznie angażuje się w partnerstwa międzysektorowe. Zazwyczaj utrzymuje współpracę z instytucjami głównie w obszarze swoich zainteresowań, czy też podejmowanej działalności statutowej.
Lubelski pakt na rzecz dostępności – perspektywa współpracy różnych sektorów
Do niedawna idea stworzenia szerokiej sieci współpracy międzysektorowej na rzecz dostępności ograniczała się głównie do Partnerstwa na Rzecz Dostępności, będącego zobowiązaniem współpracy na rzecz realizacji założeń rządowego Programu Dostępność Plus 2018-2025. Sygnatariusze ogólnopolskiego partnerstwa kierują się ideą dostępności i równego traktowania. Program Dostępność Plus zainicjował systemową zmianę, polegającą na stopniowym włączeniu dostępności do różnych obszarów i polityk publicznych. Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami zakłada w art. 9 ust 5) koordynację zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami polegającą w szczególności na promowaniu współpracy w zakresie zapewniania dostępności: pomiędzy administracją publiczną, organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami, uczelniami i instytutami badawczymi.
Jednak ogólnopolskie Partnerstwo na Rzecz Dostępności nie w pełni uwzględnia specyficznych warunków związanych z wdrażaniem dostępności na poziomie regionalnym. Wobec tego z inicjatywy Związku Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych oraz Lubelskiego Forum Organizacji Osób Niepełnosprawnych – Sejmik Wojewódzki, zostało utworzone Lubelskie Partnerstwo na Rzecz Dostępności. Przy czym lubelski pakt na rzecz dostępności został zainicjowany w dniu 24 czerwca 2021 r. podczas konferencji otwierającej realizację projektu pt. „Lubelscy Liderzy Dostępności na START”. Partnerstwo ma charakter strategiczny i stanowi intencję podjęcia współpracy na rzecz dostępności. Do zadań Lubelskie Partnerstwo na Rzecz Dostępności należy m.in.: zwiększenie świadomości społecznej w zakresie zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, wypracowywanie wspólnych stanowisk w sprawach związanych z wdrażaniem zasad dostępności, udział w kampaniach społecznych i innych inicjatywach na rzecz dostępności.
Im więcej partnerów – tym większa siła oddziaływania
W ocenie badanych Lubelskie Partnerstwo na Rzecz Dostępności powinno mieć charakter otwarty. Współpraca sama w sobie jest korzyścią, dlatego wartą ją podejmować. Im więcej będzie partnerów – tym więcej pomysłów i opinii pozwalających spojrzeć na tą samą sprawę. Dla decydentów liczy się nie tylko siła argumentów, ale też liczebna reprezentacja. Stąd partnerstwa mające wielu członków mają mocniejszy mandat społeczny i większy wpływ na zmiany.
W tym zakresie międzysektorowe partnerstwo jest otwarte na podmioty z województwa lubelskiego reprezentujące: NGO, administrację publiczną, uczelnie, przedsiębiorców oraz środowisko osób z niepełnosprawnościami i seniorów, jak też inne podmioty zrzeszające osoby ze szczególnymi potrzebami lub działające na ich rzecz. Warunkiem przystąpienia do partnerstwa jest zaakceptowanie postanowień Regulaminu Pracy oraz wypełnienie formularza zgłoszeniowego online i podpisanie Deklaracji Ideowej – rodzaj manifestu na rzecz dostępności.
Dobre relacje ułatwiają – złe relacje utrudniają
Według raportu pt. „Dostępność Plus na Lubelszczyźnie – perspektywa współpracy różnych sektorów”, uczestnicy badań, wśród czynników ułatwiających rozwój współpracy międzysektorowej na rzecz dostępności, wskazywali m.in. na wymianę informacji, działania samopomocowe i utrzymywanie dobrych relacji osobistych. Ważne są również korzyści, jakie partnerzy będą mogli osiągnąć. Według badanych współpraca sama w sobie jest korzyścią, dlatego warto ją podejmować. Natomiast mocną stroną Lubelskiego Partnerstwa na Rzecz Dostępności jest współdziałanie ze sobą podmiotów reprezentujących różne sektory. Pozwala to na odmienne spojrzenie na te same problemy związane z wdrażaniem dostępności.
Ponadto ważnym czynnikiem ułatwiającym współpracę partnerską jest też stosunkowo duże doświadczenie merytoryczne we wdrażaniu dostępności po stronie administracji publicznej. Może to stanowić wspólny mianownik podczas rozmów i konsultacji, czy też wspólnych działań w ramach partnerstwa. Z kolei NGO często działają w sposób niestandardowy i innowacyjny, co może okazać się ich atutem. Zdaniem badanych partnerstwo będzie bardziej efektywne jeżeli partnerzy będą mieli przypisane zadania i obowiązki. Potrzebne jest koordynowanie działań i stałe motywowanie partnerów. W dobrze funkcjonującym partnerstwie powinny być też jasno określone role, tak jak w mrowisku – gdzie każda mrówka zna zakres swoich obowiązków.
Z kolei czynnikami utrudniającymi rozwój regionalnego partnerstwa na rzecz dostępności mogą być znaczne dysproporcje w zakresie potencjałów, jakimi dysponują partnerzy. Dotyczy to zwłaszcza organizacji, które same wymagają wsparcia. Zagrożenie może również stanowić spadająca aktywność partnerów spowodowana brakiem lub osiąganiem niewielkich rezultatów. Ponadto mogą występować sprzeczne interesy partnerów reprezentujących różne sektory. Zaangażowanie w działania partnerstwa może utrudniać też brak wystarczającego czasu na podejmowanie wspólnych działań.
Perspektywy rozwoju regionalnego międzysektorowego partnerstwa na rzecz dostępności
Zdaniem uczestników badań regionalne partnerstwo na rzecz dostępności powinno wypracować swoją strategię rozwoju, która będzie zawierać – wizję rozwoju, realistyczne cele, plan działań i określony harmonogram. Z drugiej strony partnerstwa międzysektorowe, składające się różnych podmiotów działających dotychczas odmiennie, mogą mieć utrudnioną drogę w dochodzeniu do kompromisu oraz uzgadniania wspólnych kierunków działań. W tym zakresie jest ważne – jaka ma być pozycja NGO we wzajemnych relacjach z podmiotami publicznymi? Klienta – uzależnionego od dominującej roli sektora publicznego, czy też partnera – zapraszającego przedstawicieli innych sektorów do współpracy?
Według badanych Lubelskie Partnerstwo na Rzecz Dostępności powinno podejmować analogiczne działania, jak ogólnopolskie Partnerstwo na Rzecz Dostępności – ale dostosowane do specyficznych warunków w regionie lubelskim. Ponadto partnerstwo, obejmujące swoim zasięgiem cały region lubelski, mogłoby efektywniej działać w podziale na subregiony – na podobnej zasadzie, jak działają w regionach Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej (OWES).
Jednak wśród części badanych pojawiały się też odmienne stanowiska dotyczące potrzeby tworzenia tego typu partnerstw. Ich zdaniem działalność międzysektorowych partnerstw nie zawsze przynosi wymierne efekty, a po jakimś czasie spada ich aktywność i przestają działać. Ponadto partnerstwa nie posiadające osobowości prawnej nie mogą realizować projektów dofinansowanych ze środków publicznych ukierunkowanych na rozwój dostępności. Stąd należy raczej dążyć do wprowadzenia takich rozwiązań systemowych, żeby ograniczyć potrzebę tworzenia partnerstw na rzecz dostępności.
Zapraszamy do zapoznania się z raportem „Lubelski model międzysektorowego partnerstwa na rzecz dostępności – Lubelskie Partnerstwo na Rzecz Dostępności”. Raport powstał w ramach projektu „Lubelscy Liderzy Dostępności na START” realizowanego z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy, finansowanego z Funduszy EOG. Projekt jest realizowany przez Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych w partnerstwie z Lubelskim Forum Organizacji Osób niepełnosprawnych – Sejmik Wojewódzki.
Do pobrania:
Zapraszamy do zapoznania się z raportem z badań A. Biały „Dostępność Plus na Lubelszczyźnie – perspektywa współpracy różnych sektorów”. Raport końcowy z badań opracowano na podstawie raportów z 4 zogniskowanych wywiadów grupowych (FGI) oraz 32 indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) przeprowadzonych na terenie województwa lubelskiego, których autorem jest Zygmunt Klimczuk. Publikacja powstała w ramach projektu „Lubelscy Liderzy Dostępności na START” realizowany z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy, finansowanego z Funduszy EOG. Projekt jest realizowany przez Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych w partnerstwie z Lubelskim Forum Organizacji Osób niepełnosprawnych – Sejmik Wojewódzki.
Do pobrania:
Partnerskie podejście do dostępności – kluczem do sukcesu
Do mitów należy zaliczyć stwierdzenie, że zapewnienie dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami jest zbyt trudne i kosztowne. Jeżeli zastosujemy partnerskie podejście do dostępności z odpowiednimi partnerami, to wdrażanie dostępności może okazać się – prostsze i korzystne dla wszystkich. Dostępność zaczyna się od drugiego człowieka. Siła współpracy partnerskiej jest potwierdzeniem starej zasady, że co dwie głowy, to nie jedna.
Obecnie potrzebna jest świadoma transformacja procesu wdrażania dostępności uwzględniająca współpracę partnerów z szerokiego spektrum społecznego, obejmującego sektory – publiczny, prywatny i pozarządowy. Na zasadzie – jeżeli nie można czegoś zrobić samemu, to należy zaprosić innych do współpracy. W praktyce im większą liczbę podmiotów reprezentuje partnerstwo na rzecz dostępności, tym mocniejszy ma mandat społeczny i siłę argumentów, a tym samym korzystniejszą pozycję w zakresie wpływania na zmiany. Ponadto sieci partnerskie z udziałem NGO mogą odegrać pozytywną rolę tam, gdzie relacje sektora pozarządowego z sektorem publicznym są skomplikowane i wymagają interwencji.
Istotą partnerstwa rozwojowego jest łączenie w sposób optymalny – zasobów, wiedzy, umiejętności partnerów. Międzysektorowe partnerstwo na rzecz dostępności tworzy zjawisko krzyżowania się i zazębiania różnych polityk publicznych. Ponadto pozwala na zwiększenie efektywności poprzez unikanie powielania podobnych rozwiązań. Dzięki uzyskaniu tzw. „efektu synergii” proces sieciowania może okazać się skutecznym narzędziem w rozwoju dostępności. Potencjał partnerów dodaje się i uzupełnia, co stwarza możliwość wykorzystania szans prorozwojowych. Zamiast działać oddzielnie, partnerzy mogą stać się częścią skoordynowanej sieci współpracy. Sieć partnerska poprzez integrację i konsolidację działań, może osiągnąć punkt krytyczny, po przekroczeniu którego stanie się „magnesem” przyciągającym zasoby innych podmiotów.
Dostępność jest procesem zakładającym – ciągłe zmiany i pokonywanie nowych wyzwań
Budując partnerstwo na rzecz dostępności należy być gotowym na ciągłe zmiany – nawet na późnym etapie sieciowania. Dostępność to proces, który stawia na różnorodność i niewykluczanie nikogo. Dostępność można porównać do procesu iteracyjnego wymagającego zmiany całościowego sposobu myślenia – to nieustająca podróż, a nie cel sam w sobie. Stąd proces sieciowania może okazać się skutecznym narzędziem zmian, których nie będą w stanie indywidualnie przeprowadzić przedstawiciele NGO oraz sektorów publicznego i prywatnego. Jedynie zintegrowane działania partnerstwa mogą dać jego członkom poczucie przynależności i bycia reprezentowanym w ważnych sprawach życia publicznego. Tym bardziej, że sektor pozarządowy funkcjonuje odmiennie niż pozostałe dwa sektory.
Gdybyśmy chcieli inaczej spojrzeć na dostępność, to nazwalibyśmy dostępność – projektowaniem dla wszystkich. Takie podejście wymaga zastosowania coraz nowszych wersji specjalistycznego oprogramowania – im częściej, tym lepiej. Wymaga to regularnego analizowania potrzeb systemu i jego aktualizacji. Jest to zgodnie z filozofią popularnego modelu zwinnego zarządzania projektami (ang. agile project management), które zakłada że na początku procesu projektowania nie można dokładnie przewidzieć jego całego przebiegu. Tym bardziej, że całości nie da się sprowadzić do sumy jego pojedynczych składników.
Proces tworzenia regionalnych partnerstw na rzecz dostępności będzie zmieniać naszą rzeczywistość
Kto powinien odpowiadać za dostępność w partnerstwie? Odpowiedź może być tylko jedna – wszyscy. Dostępność wymaga, aby wszyscy myśleli o niej w szerszy sposób – jako całości. Partnerstwo integracyjne ucieleśniające zasadę „nic o nas, bez nas”, pozwoli na zbudowanie inkluzywnej sieci społecznej, która wdroży proces włączania osób z niepełnosprawnościami w funkcjonowanie całego społeczeństwa. Pozwoli to osobom ze szczególnymi potrzebami na skorzystanie z różnej oferty NGO na miarę swoich możliwości i aspiracji. Ponadto sieci współpracy mogą pełnić rolę akceleratorów dostępności oraz stanowić siłę napędową kreowania nowych przestrzeni dla innowacji społecznych w obszarze dostępności. Stąd partnerstwa mogą okazać się kluczem do przyspieszenia wdrażania i standaryzacji dostępności. Udział w sieci partnerskiej będzie też zapewniać prestiż i zwiększać zaufanie potencjalnych klientów. Partnerstwo na rzecz dostępności to – dwukierunkowa ulica. Dlatego należy pamiętać o tym, co możemy zrobić dla partnerstwa, a nie tylko co partnerstwo może zrobić dla nas.
Partnerstwa mają szansę pełnić rolę kuźni kadr służących wykreowaniu w środowisku NGO społecznych lokalnych Animatorów Dostępności w oparciu o system społecznych Koordynatorów ds. dostępności w organizacji (analogicznie jak wykreowano „Latarników Polski Cyfrowej” w ramach Programu Polska Cyfrowa Równych Szans). Alternatywą dla sieci dostępności z udziałem NGO może być rozwój organizacji infrastrukturalnych, typu Inkubatory Dostępności oraz Ośrodki Wsparcia Dostępności (analogicznie jak Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej). Z kolei skumulowana wiedza i doświadczenie partnerów pozwoli na stworzenie obywatelskiego think tanku (z ang. dosłownie „zbiornik myśli”) zajmującego się badaniami i poszukiwaniem sposobów rozwiązywania ważnych problemów społecznych związanych z polityką dostępności.
Lubelski pakt na rzecz dostępności
Lubelskie Partnerstwo na Rzecz Dostępności zostało zainicjowane w dniu 24 czerwca 2021 r. podczas regionalnej konferencji otwierającej realizację projektu „Lubelscy Liderzy Dostępności na START”, realizowanego z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy, finansowanego z Funduszy EOG. Realizatorami projektu są Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych (FLOP) w partnerstwie z Lubelskim Forum Organizacji Osób Niepełnosprawnych – Sejmik Wojewódzki (LFOON). Partnerstwo działa w oparciu o Regulamin Pracy oraz Deklarację Ideową.
Idea utworzenia rok temu Lubelskiego Partnerstwa na Rzecz Dostępności wynikała z potrzeby wypracowania i wdrożenia programu współpracy międzysektorowej na rzecz dostępności – cyfrowej, architektonicznej i komunikacyjno-informacyjnej, która uwzględniałaby specyficzne warunki regionu lubelskiego. Inspiracją do zawarcia lubelskiego paktu na rzecz dostępności było funkcjonujące ogólnopolskie Partnerstwo na Rzecz Dostępności, będące zobowiązaniem współpracy na rzecz realizacji założeń rządowego Programu Dostępność Plus 2018-2025. Sygnatariusze partnerstwa krajowego deklarują, że w ramach prowadzonych działań, będą kierować się ideą dostępności i równego traktowania.
Program Dostępność Plus zainicjował systemową zmianę, polegającą na stopniowym włączeniu dostępności do różnych obszarów i polityk publicznych. Przewiduje on potrzebę stworzenia szerokiej sieci współpracy międzysektorowej na rzecz dostępności. Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami zakłada w art. 9 ust 5) koordynację zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami polegającą w szczególności na promowaniu współpracy w zakresie zapewniania dostępności: pomiędzy administracją publiczną, organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami, uczelniami i instytutami badawczymi.
Deklaracja Ideowa – manifest na rzecz dostępności
Celem, dla którego zainicjowano powołanie Lubelskiego Partnerstwa na Rzecz Dostępności, jest wypracowanie i wdrożenie w województwie lubelskim programu współpracy międzysektorowej na rzecz stosowania zasad dostępności.
Idea dostępności jest uniwersalna, stąd potrzebne jest horyzontalne włączenie jej do wszystkich polityk publicznych. Wymaga to wypracowania nowych rozwiązań systemowych dotyczących całego sektora pozarządowego, w szczególności skierowanych do organizacji pozarządowych działających na rzecz osób ze szczególnymi potrzebami.
Sygnatariusze Partnerstwa deklarują, że w ramach prowadzonych działań będą kierować się ideą dostępności i równego traktowania. W działaniach Partnerstwa upatrujemy szansę na samodzielne i niezależne funkcjonowanie wszystkich osób, w tym z niepełnosprawnościami, osób starszych i innych osób o szczególnych potrzebach, na równi z innymi obywatelami.
Apelujemy o współpracę do wszystkich środowisk. Uznajemy, że osiągnięcie ambitnych celów jest możliwe dzięki mobilizacji sił, wspólnemu działaniu, kreowaniu synergii, wzmocnionemu partnerstwu, opartym na dialogu i otwartości dla wszystkich zainteresowanych stron.
Partnerstwo ma charakter strategiczny i stanowi intencję podjęcia ze sobą współpracy na rzecz dostępności.
Działania podejmowane przez Lubelskie Partnerstwo na Rzecz Dostępności
Do zadań Lubelskiego Partnerstwa na Rzecz Dostępności należy w szczególności:
Zakres działalności Lubelskiego Partnerstwa na Rzecz Dostępności nie jest katalogiem zamkniętym, stąd mogą pojawiać się czynniki wewnętrzne i zewnętrzne w istotny sposób wpływające na jej zmianę.
Powiększa się grono przyjaciół dostępności
Lubelskie Partnerstwo na Rzecz Dostępności jest otwarte na podmioty z województwa lubelskiego reprezentujące: NGO, administrację publiczną, uczelnie, przedsiębiorców oraz środowisko osób z niepełnosprawnościami i seniorów, jak też inne podmioty zrzeszające osoby ze szczególnymi potrzebami lub działające na ich rzecz.
Dotychczas do Lubelskiego Partnerstwa na Rzecz Dostępności przystąpiło 26 podmiotów z województwa lubelskiego:
Do grona sygnatariuszy Lubelskiego Partnerstwo na Rzecz Dostępności należą dwa akredytowane podmioty (tj. P.W. Projekt Wojciech Łoś oraz Konsorcjum utworzone przez Lubelskie Forum Organizacji Osób Niepełnosprawnych – Sejmik Wojewódzki i Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych) mające uprawnienia potwierdzania dostępności oraz wydawania certyfikatów dostępności, które zostały wybrane w wyniku otwartego naboru przeprowadzonego przez Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej. W skali całego kraju wybrano łącznie 26 podmiotów, które spełniały wymagania określone w rozporządzeniu Ministra Finansów, Funduszy i Polityki Regionalnej z dnia 4 marca 2021 r. w sprawie szczegółowych wymogów, jakie muszą spełniać podmioty dokonujące certyfikacji dostępności, wzoru wniosku o wydanie certyfikatu dostępności oraz wzoru certyfikatu dostępności.
Warunkiem przystąpienia do Lubelskiego Partnerstwa na Rzecz Dostępności jest zaakceptowanie postanowień Regulaminu Pracy oraz wypełnienie formularza zgłoszeniowego online i podpisanie Deklaracji Ideowej zamieszczonej na stronie https://liderzydostepnosci.pl/jak-przystapic-do-partnerstwa/
Lista sygnatariuszy Lubelskiego Partnerstwa na Rzecz Dostępności na Rzecz Dostępności jest otwarta. Zachęcamy do współpracy wszystkie zainteresowane podmioty z województwa lubelskiego.
Potrzebne jest nowe podejście w zakresie wdrażania dostępności przez NGO
W ostatnich latach znacząco zmienił się w III sektorze sposób postrzegania potrzeby zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Chociaż nadal dla wielu osób słowo „dostępność” może kojarzyć się z czymś innym, to dla osób z niepełnosprawnościami stanowi podstawowy warunek prowadzenia samodzielnego życia oraz pełnego uczestnictwa w życiu społecznym na równych zasadach z innymi. Osoby ze szczególnymi potrzebami mają prawo do żądania zapewnienia dostępności – architektonicznej, cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej. Chcą być traktowane podmiotowo oraz mieć świadomość, że ktoś się nimi interesuje i próbuje uwzględnić ich potrzeby. W tym zakresie dostępność jest jednym z najważniejszych osiągnięć w zmianie jakości życia osób z niepełnosprawnościami.
Obowiązujące w kraju rozwiązania systemowe dotyczące wdrażania dostępności koncentrują się głównie na podmiotach publicznych. Jednak coraz częściej zaczyna się podchodzić do tematu dostępności w szerszym zakresie poprzez próbę spojrzenia na całość zagadnienia. Wobec tego potrzebna jest świadoma transformacja procesu wdrażania dostępności przez podmioty niepubliczne. Będzie to wymagało od NGO dostosowania się do nowych przepisów prawnych w zakresie certyfikacji dostępności, ale także cofnięcia zakorzenionych przez lata złych praktyk. Wprawdzie potrzeba poddania się procesowi certyfikacji przez NGO może wydawać się mniej priorytetową pozycją, na długiej liście działań do zrealizowania – ale nie można tego procesu zignorować. W rzeczywistości zapewnienie dostępności przez organizacje społeczne, zgodnie z zasadą „Prospołeczni=Dostępni”, będzie w najbliższych latach stanowić jedno z kluczowych wyzwań.
Dostępność to spektrum, a nie binarność
Dostępność to proces iteracyjny wymagający zmiany całościowego sposobu myślenia – to podróż, a nie cel sam w sobie. Dlatego należy unikać optymalizacji tylko części działalności NGO pod kątem zapewnienia dostępności. Należy wyjść poza schemat binarnego podziału podejmowania decyzji na zasadzie – tak lub nie. Dostępność to nie przełącznik 0-1, który można po prostu – włączyć lub wyłączyć. Dostępność to uporządkowane spektrum zjawiska traktowanego jako całość. To metoda „prób i błędów” pozwalająca zbliżyć się do osiągnięcia końcowego celu, jakim jest świat bez barier dla osób ze szczególnymi potrzebami. Dostępność jest procesem, który dotyczy nas wszystkich. Dostępność ma charakter inkluzywny, czyli rozpatrywany jako całość i dostępny dla każdego. To proces, który stawia na różnorodność i niewykluczanie nikogo. Jednak dostępności nie uda się ustanowić tylko przepisami prawnymi – dostępność sama w sobie jest prawem.
Model zwinnego zarządzania, jako skuteczne narzędzie do wdrażania dostępności przez NGO
Obecnie procesy iteracyjne są podstawowym elementem coraz bardziej popularnego modelu zwinnego zarządzania projektami (ang. agile project management). Metoda Agile to proces zarządzania przedsięwzięciami opartymi na dużej dynamice i ryzyku, które cechują się niestałością. Filozofia Agile zakłada, że na początku procesu nie można dokładnie przewidzieć jego całego przebiegu. Stąd iteracyjny tryb wdrażania zmian pozwala na regularne dostarczanie mniejszych elementów końcowego rozwiązania oraz na dużą elastyczność we wprowadzaniu zmian w zadaniu.
W tym zakresie zapewnienie dostępności jest procesem zakładającym – ciągłe zmiany i pokonywanie nowych wyzwań. Dostępność wymaga ciągłego dostosowywania się do zmieniających się okoliczności. Rozpoczyna się od wzrostu świadomości i zrozumienia potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami, zaś kończy na konsekwentnym wprowadzaniu zmian. NGO korzystające z iteracyjnego procesu wdrażania dostępności zyskają możliwość tworzenia, testowania i wprowadzania poprawek, aż będą zadowolone z końcowego wyniku. Ponadto dostępność iteracyjna jest najbardziej przyjaznym podejściem. Pozwala efektywniej przystosować NGO do zmian, jakie będą konsekwencją podjęcia decyzji o wdrożeniu dostępności.
Nowa jakość procesu certyfikacji dostępności podmiotów niepublicznych
W dostępności nie ma drogi na skróty. Zaszliśmy tak daleko, ale przed nami jeszcze długa droga. Dostępność można porównać do mapy drogowej, która nie ma jednej drogi i nigdy się nie kończy. Próbą znalezienia drogowskazu, który wyznaczałby kierunek i wskazywał skuteczne rozwiązania związane z wdrażaniem dostępności przez NGO może okazać się wprowadzenie nowej jakości certyfikacji dostępności. Przykład zawsze idzie z góry. Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej zakończyło procedurę wdrażania ujednoliconego programu certyfikacji dostępności przez podmioty niepubliczne. Ustawa z dn. 19 lipca 2019 o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami zawiera przepisy wspierające dostępność nie tylko w podmiotach publicznych. W tym zakresie w art. 15 ustawy o zapewnianiu dostępności przewidziano nieobowiązkową procedurę certyfikacji NGO i przedsiębiorców. Certyfikacja dostępności stanowi ważne ogniwo łańcucha dostępności. Każdy element łańcucha wpływa na inne i jest od nich zależny. Wszystkie elementy łańcucha z punktu widzenia dostępności są jednakowo ważne. Audyty dostępności będą nie tylko wskazywały rozpoznane bariery, ale też zawierać – mapę drogową naprawy.
Jakie podmioty mają uprawnienia potwierdzania dostępności oraz wydawania certyfikatów dostępności?
Certyfikacja dostępności jest pierwszym krokiem do powszechnej standaryzacji i uporządkowania procesu wdrażania dostępności. Do niedawna przedsiębiorcy i NGO, mający odpowiednią wiedzę i doświadczenie, mogli przeprowadzać audyty dostępności oraz nadawać własne autorskie certyfikaty dostępności. Obecnie prawo do wydawania certyfikatów dostępności mają wyłącznie niezależne akredytowane podmioty (w tym: NGO, przedsiębiorcy i uczelnie) wybrane w otwartym naborze przeprowadzonym przez Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej. Kolejne nabory nie są obecnie planowane.
W odpowiedzi na konkurs, dotyczący wyboru podmiotów mających uprawnienia potwierdzania dostępności oraz wydawania certyfikatów dostępności, wpłynęło łącznie 49 wniosków. Z tego jedynie 26 wniosków spełniło wszystkie wymagania określone w rozporządzeniu Ministra Finansów, Funduszy i Polityki Regionalnej z dn. 4 marca 2021 r. w sprawie szczegółowych wymogów, jakie muszą spełniać podmioty dokonujące certyfikacji dostępności, wzoru wniosku o wydanie certyfikatu dostępności oraz wzoru certyfikatu dostępności. Wybrane podmioty dokonujące certyfikacji dostępności muszą posiadać odpowiednie zasoby organizacyjne, kadrowe i narzędzia pozwalające na należyte przeprowadzenie procesu certyfikacji.
Zweryfikowane podmioty certyfikujące zostały podane w wykazie zamieszczonym w Biuletynie Informacji Publicznej Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej (https://tiny.pl/9zn1z). Przy czym w opublikowanym wykazie, o którym mowa w art. 17 ustawy o zapewnianiu dostępności, znalazło się łącznie 13 NGO lub konsorcjów z ich udziałem (50% ogółu akredytowanych podmiotów), tj.:
Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej przygotowało mapę lokalizacji podmiotów dokonujących certyfikacji dostępności (https://tiny.pl/9zpnt). Mapa umożliwia znalezienie siedziby podmiotu dokonującego certyfikacji w najbliższej okolicy.
Rozpocznij audyt i zdobądź certyfikat dostępności
W praktyce bardzo trudno będzie osiągnąć ambitny cel zakładający zapewnienie 100% dostępności przez podmioty ubiegające się o certyfikat (proces certyfikacji będzie obejmować wszystkie 3 typy dostępności – architektonicznej, cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej). Można założyć, że audyt dostępności umieści podmiot podlegający certyfikacji zapewne gdzieś na krzywej, pomiędzy: niską dostępnością – spełnieniem minimalnych wymagań – a dostępnością doskonałą. Kluczowym wyzwaniem procesu certyfikacji dostępności będzie wykrycie ewentualnych barier oraz ich skorygowanie tak, aby uzyskać co najmniej minimalny wymagany stopień dostępności, o których mowa w art. 6 ustawy o zapewnianiu dostępności.
Procedura certyfikacji dostępności będzie przebiegać w pięciu krokach:
Zapewnianie dostępności kosztuje, ale przynosi korzyści
Poddanie się procesowi certyfikacji jest dedykowane przede wszystkim NGO, które chcą uzyskać potwierdzenie, że ich działalność spełnia minimalne wymagania określone w art. 6 ustawy o zapewnianiu dostępności. Niestety nadal wiele NGO uważa, że ich ten problem nie dotyczy, ponieważ osoby z niepełnosprawnościami nie są adresatami ich działań. Jednak NGO, które nie planują wdrażania dostępności będą zostawać w tyle. W praktyce może się okazać, że osoby z niepełnosprawnościami nie skorzystają z oferty organizacji – bo nie będą mieć takiej możliwości. A nie z powodu braku zainteresowania. Jest to tym bardziej istotne, że zgodnie z art. 5 ust 1 ustawy o zapewnianiu dostępności, NGO są zobowiązane do dążenia w prowadzonej działalności do zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami.
NGO powinny same zabiegać o dostępność, bo to jest dla nich opłacalne. Posiadanie certyfikatu dostępności będzie stanowić prestiż oraz świadczyć o tym, że NGO stosuje standardy dostępności. Ponadto jest organizacją odpowiedzialną społecznie i otwartą na potrzeby osób z niepełnosprawnościami. Otrzymanie certyfikatu dostępności pozytywnie wpłynie na wizerunek medialny oraz pozwoli wyróżnić się na tle innych organizacji. Będzie ważnym sygnałem marketingowym, że organizacja nadąża za aktualnymi trendami. Takie podejście pozwoli zyskać NGO nowych świadomych odbiorców oferowanych usług. Poza tym znacząco zwiększą się szanse na otrzymanie dotacji ze środków publicznych (NGO realizując zadanie publiczne musi zapewnić dostępność w zakresie określonym w umowie zawartej z podmiotem publicznym). Zmniejszy się też ryzyko potencjalnych skarg za brak zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Oprócz tego certyfikacja będzie dawała NGO wymierne oszczędności – zmniejszenie o 5% składki ponoszonej przez pracodawców na rzecz Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON).
Certyfikacja dostępności może być również wykorzystana do usprawnienia procesu podejmowania decyzji w NGO w zakresie wdrażania dostępności (np. czy skupić się tylko na naprawie rozpoznanych barier, czy też raczej całkowicie przeprojektować dotychczasową działalność pod kątem zapewnienia dostępności?). Jednak w praktyce decyzja ta będzie w dużej mierze zależała od posiadanych zasobów – finansowych, kadrowych, technicznych i czasowych. Poddanie się procedurze certyfikacji dostępności może stanowić też dobrą okazją do zwiększenia umiejętności i kompetencji NGO w zakresie stosowania zasad dostępności. Nawet jeżeli wyniki weryfikacji nie będą w pełni satysfakcjonujące, to kluczowe znaczenie może mieć chwila refleksji oraz podjęcie odpowiednich kroków w celu eliminacji barier zgodnie z rekomendacjami określonymi w audycie. Ponadto poddanie się procesowi certyfikacji, to inwestycja w przyszłość NGO poprzez transfer wiedzy i doświadczeń przekazanych przez zewnętrznych audytorów dokonujących certyfikacji dostępności.
Z kolei akredytowane podmioty, upoważnione do przeprowadzania audytów oraz certyfikowania dostępności, dysponują wystarczającym potencjałem, aby w przyszłości pełnić rolę obywatelskich think tanków (z ang. dosłownie „zbiornik myśli”) zajmujących się badaniami i poszukiwaniem sposobów rozwiązywania ważnych problemów społecznych związanych z polityką dostępności. Idea dostępności jest uniwersalna, stąd potrzebne jest horyzontalne włączenie jej do wszystkich polityk publicznych.
Łańcuch dostępności jest tak mocny, jak jego najsłabsze ogniwo
Obecnie wiele usług świadczonych przez NGO nie jest wystarczająco dostosowanych do tego, aby osoby z niepełnosprawnościami mogły z nich samodzielnie korzystać – na miarę swoich możliwości i aspiracji. Stąd potrzebna jest zmiana filozofii myślenia NGO o świadczeniu usług ukierunkowanych na zapewnianie dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Dostępność to proces, zakładający ciągłe zmiany i pokonywanie wyzwań. Jeżeli NGO funkcjonuje w niedostępnej przestrzeni – to stanowi to dla niej duże wyzwanie. Organizacja może narzekać, albo mieć wpływ na zmianę. Dlatego nie powinna pytać – czy da się to zmienić? Ale zastanowić się – jak to zrobić?
Szukając rozwiązania można zainspirować się metodą przygotowywania dostępnej oferty na realizację zadania publicznego, z perspektywy odbiorców usług – w oparciu o model łańcucha dostępności. Każde ogniwo łańcucha usług powinno być odpowiednio połączone i uzupełniać się tak, aby osoby z niepełnosprawnościami na żadnym etapie realizacji zadania nie napotykały barier. Każdy element łańcucha wpływa na inne i jest od nich zależny. W idealnych warunkach cały łańcuch powinien być dostępny, od początku do końca – na tych samych zasadach dla wszystkich odbiorców. Wszystkie elementy łańcucha z punktu widzenia dostępności są jednakowo ważne. Dlatego jeżeli któreś ogniwo będzie słabe, to może to mieć negatywny wpływ na zrealizowanie całego zadania.
Mapowanie potrzeb odbiorców usług w zakresie dostępności
Organizacje pozarządowe planując usługi w ramach zadania publicznego powinny stosować rozwiązania w zakresie dostępności, które umożliwią skorzystanie z rezultatów osobom ze szczególnymi potrzebami oraz osiągnięcie wskaźników zgodnie z umową zawartą z podmiotem publicznym. Stąd NGO przygotowując ofertę powinny przeanalizować cały łańcuch zdarzeń pod kątem zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Pozwoli to na właściwe przygotowanie oferty oraz bardziej efektywne wykorzystanie ograniczonych zasobów organizacji – finansowych, techniczno-lokalowych, kadrowych i czasowych.
Mapowanie potrzeb odbiorców usług w zakresie dostępności jest kluczowym narzędziem zapewniającym skuteczne włączenie odbiorców usług w fazę planowania – aby lepiej poznać i zrozumieć ich preferencje w zakresie dostępności. Ponadto rozpoznanie problemów może stanowić inspirację do wprowadzania nowych rozwiązań bardziej dostosowanych do potrzeb i możliwości organizacji. Przy czym w niektórych przypadkach będzie zachodzić konieczność zastosowania rozwiązań zindywidualizowanych, które wykraczają poza przyjęte standardy.
Przykładowo, jeżeli planujemy wydarzenie ogólnodostępne, bez potrzeby wcześniejszej rejestracji uczestników, to należy przewidzieć – jakie potrzeby w zakresie dostępności będą mogły mieć osoby z niepełnosprawnościami? Jeżeli NGO nie wie jak to zrobić, to zawsze może skonsultować się z organizacjami mającymi w tym doświadczenie. Z kolei przy organizacji stacjonarnego zamkniętego spotkania, bez udostępniania w czasie rzeczywistym treści za pomocą technologii przesyłania strumieniowego – niepotrzebne może okazać się np. dodatkowe zatrudnienie tłumacza Polskiego Języka Migowego (PJM), jeżeli nie zgłosiła się ani jedna osoba potrzebująca skorzystać z takiej formy wsparcia. Tym bardziej, że udział tłumacza PJM w wydarzeniu może oznaczać jego nieobecność w miejscu – gdzie rzeczywiście będzie potrzebny w tym samym czasie.
Zapewnianie dostępności w całym łańcuchu wartości
Dostępność można porównać do łańcucha usług – zaczyna się od informacji i podjęcia decyzji o udziale, bezpiecznym dojeździe na miejsce i samodzielnym udziale w przedsięwzięciu, a kończy na powrocie do domu.
W tym zakresie pierwszym ogniwem w łańcuchu dostępności jest pozyskanie informacji o oferowanej usłudze, na podstawie której jest podejmowana decyzja o skorzystaniu z niej. Informuje, co musi się wydarzyć, aby osoba ze szczególnymi potrzebami mogła skorzystać z oferty. Dostępne spotkanie zaczyna się na długo przed wejściem do sali. Zazwyczaj osoby z niepełnosprawnościami podejmują decyzje w oparciu o dostępne informacje. W tym zakresie, w dobie powszechnie stosowanych nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT), kluczową rolę może odegrać zapewnienie dostępności cyfrowej oraz informacyjno-komunikacyjnej. Jeśli informacja będzie opracowana w sposób niedostępny, to osoby potencjalnie zainteresowane mogą do niej nie dotrzeć. Informacja o braku dostępności – także jest informacją o dostępności.
Kolejnym ogniwem łańcucha wartości jest bezproblemowe dotarcie na miejsce. W tym zakresie ważnym elementem, wpływającym na uczestnictwo i możliwość skorzystania z usług oferowanych przez NGO, będzie w szczególności dostępny transport publiczny.
Jednak nie wystarczy dotrzeć bezpiecznie na miejsce, ale trzeba jeszcze mieć możliwość poruszania się w przestrzeni architektonicznej bez barier. Osoby z niepełnosprawnościami oczekują jak największej samodzielności i minimalizowania zależności od pomocy innych osób. Stąd osoby ze szczególnymi potrzebami muszą mieć możliwość swobodnego skorzystania z całej infrastruktury obiektu oraz wszystkiego, co odbywa się wokół. Jeśli tak nie jest, to obiekt i otoczenie traci istotę przestrzeni publicznej.
Transport powrotny do domu, to najczęściej pomijane ogniwo łańcucha dostępności. Zaniedbanie tego etapu może negatywnie wpłynąć na końcowy odbiór oferty. Oprócz fizycznego powrotu uczestników do domu, ważne będzie też zbieranie od nich informacji zwrotnej na temat – zadowolenia z usługi i zastosowanych narzędzi zapewniających dostępność.
NGO stawiają na dostępność przy realizacji zadania publicznego
Zadanie publiczne, niezależnie ot trybu ubiegania się o środki publiczne, powinno być realizowane przez NGO ze szczególną dbałością o równe traktowanie wszystkich beneficjentów, w tym w szczególności osób ze szczególnymi potrzebami. Tym bardziej, że zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami – organizacje pozarządowe, dążą w prowadzonej działalności do zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami.
Dostępność w ofercie realizacji zadania publicznego jest już obowiązkiem. Od dnia 6 września 2021 r. w treści umowy należy określić warunki, które służą zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Zgodnie z art. 4 i 5 ustawy o zapewnianiu dostępności, NGO są zobowiązane do zapewniania dostępności w zakresie określonym w umowie o realizacji zadania publicznego. Dotyczy to w szczególności dostępności: architektonicznej i informacyjno-komunikacyjnej. Inaczej jest w przypadku dostępności cyfrowej – tutaj niektóre NGO, wymienione w art. 2 ust. 5) ustawy z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych, są ustawowo zobowiązane do zapewnienia dostępności. Dotyczy to organizacji prowadzących statutową działalność pożytku publicznego na rzecz: ochrony i promocji zdrowia, osób z niepełnosprawnościami lub osób w wieku emerytalnym.
Jednak art. 4 ust. 3 ustawy o zapewnianiu dostępności nie ma zastosowania do wszystkich umów na podstawie, których są wydatkowane środki publiczne. W umowach o realizację projektów dofinansowanych ze środków Unii Europejskiej dostępność będzie zapewniana na innych zasadach, w tym określonych w „Wytycznych w zakresie realizacji zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami oraz zasady równości szans kobiet i mężczyzn w ramach funduszy unijnych na lata 2014-2020” oraz w późniejszych przepisach w unijnej perspektywie finansowej na lata: 2021-2027. Takie umowy nie są typowymi umowami na wykonanie zadań publicznych, ponieważ w zakresie dostępności odwołują się do odrębnych regulacji prawnych.
Do zapewniania dostępności zobowiązuje umowa
NGO realizując zadanie publiczne nie musi zapewniać dostępności w całej swojej działalności, ale wyłącznie w zakresie określonym w umowie zawartej z podmiotem publicznym, na które zostały przeznaczone środki publiczne. Na podmiocie publicznym powinien leżeć obowiązek opisania – jakiej dostępności w realizacji zadania publicznego wymaga? Ten sposób pozwala na dopasowanie wymagań do możliwości danej organizacji oraz postawienia realistycznych celów, z punktu widzenia – nakładów finansowych i ograniczeń czasowych.
Wymagania dotyczące zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami powinny być każdorazowo dostosowane do rodzaju zadania publicznego. Jeżeli do zakresu zadania publicznego nie można zastosować wymagań, o których mowa w art. 6 ustawy o zapewnianiu dostępności, podmiot publiczny może w uzasadnionych wypadkach określić inne wymagania w zakresie dostępności niż minimalne wymagania podane w sposób ogólny w ustawie. Ponadto może rozszerzyć katalog wymagań w zakresie zapewniania dostępności. Inaczej podmiot publiczny lub NGO będą mogli w różny sposób interpretować zapisy umowy i wymagany zakres dostępności. Może to spowodować problemy z końcowym rozliczeniem zadania. Nie wynika to jednak z przepisów ustawy – może to być wyłącznie decyzja podmiotu publicznego. Z kolei jeżeli nie zostaną określone konkretne wymagania dotyczące zapewniania dostępności, organizacja powinna samodzielnie opisać w ofercie, w jaki sposób zadba o dostępność – cyfrową, architektoniczną i informacyjno-komunikacyjną? Zostanie to uwzględnione w umowie o realizację zadania publicznego.
Podmiot publiczny wymaga od NGO zapewniania dostępności zgodnie z umową
Wcześniej w przepisach prawnych nie było określonych kar pieniężnych za brak stosowania zasad dostępności – teraz może wiązać się to z sankcjami finansowymi. Przepisy skargowe stosowane są wobec podmiotów publicznych, które są zobowiązane ustawowo do zapewniania dostępności. Mechanizm skargowy nie służy zaskarżeniu każdego możliwego braku dostępności, a jedynie tego – za który odpowiada podmiot publiczny.
Przykładowo, jeżeli NGO będzie zgodnie z umową realizować zadanie ze środków publicznych, to osoba ze szczególnymi potrzebami może zwrócić się do podmiotu publicznego z wnioskiem o zapewnienie dostępności i ewentualnie złożyć skargę na brak dostępności. W tym wypadku konsekwencją niewywiązania się NGO z zapisów umowy w zakresie zapewniania dostępności, może być jej rozwiązanie ze skutkiem natychmiastowym. Będzie się to wiązało z koniecznością zwrotu przez organizację części dotacji oraz ewentualnym poniesieniem kary umownej. W celu uniknięcia wątpliwości, tego typu decyzje powinny wynikać wprost z zapisów umowy.
Zapewnianie dostępności kosztuje, ale przynosi korzyści
Zapewnianie dostępności zgodnie z zapisami umowy będzie powodować zwiększenie kosztów realizacji zadania publicznego. NGO planując zadanie publiczne powinno przewidzieć całkowite koszty z tytułu zapewnienia dostępności, które będą uwzględnione w budżecie. Ważne, aby NGO realizując umowę nie musiało angażować dodatkowych swoich środków finansowych na zapewnianie dostępności. Tym bardziej, że od dnia 6 września 2021 r. dostęp alternatywny może być stosowany – tylko w wyjątkowych, indywidualnych i uzasadnionych przypadkach. Ponadto nie jest on też równoznaczny z zapewnieniem dostępności. Stąd po tej dacie zapewnianie dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami musi być realizowane z wykorzystaniem projektowania uniwersalnego lub racjonalnych usprawnień.
Z drugiej strony działania związane z zapewnianiem dostępności docelowo będą przynosić korzyści wszystkim zaangażowanym w nią stronom. Stąd NGO powinny zabiegać o dostępność – bo to jest dla nich opłacalne. Skorzystają na tym wszystkie organizacje – zyskają nowych odbiorców oferty, zwiększą szansę na pozyskanie dotacji publicznych (np. kwestia dostępności może być jednym z elementów premiujących daną ofertę), zapewnią dywersyfikację źródeł finansowania (np. staną się podmiotem dokonującym certyfikacji dostępności) itp.
Jednak, aby zacząć wymagać od organizacji stosowania zasad dostępności, najpierw trzeba je do tego przygotować. Potrzebne są programy edukacyjne i kampanie informacyjne, jak też standaryzacja działań w zakresie zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Standardem powinno być wyznaczanie w organizacji osoby do zajmowania się sprawami dostępności – pomimo tego, że NGO nie mają obowiązku powoływania koordynatorów ds. dostępności. W przeciwnym razie zapewnianie dostępności w organizacji będzie spoczywać na zarządzie, a ten i tak jest obciążony wieloma innymi obowiązkami.
Dostępność jest procesem, który dotyczy nas wszystkich
Jak rozwijać miasta, aby były dostępne dla ludzi? Trzeba słuchać tych, którzy je tworzą. Miasta są dla ludzi. Miasta bez ludzi to tylko – budynki, ulice i puste przestrzenie. Obecnie miasta muszą zmierzyć się z wyzwaniami – zapewnienia dostępności i wysokiej jakości życia, które ze względu na zmiany demograficzne będą się nasilać w najbliższych latach.
W tym zakresie jednym z ważniejszych wyzwań jest potrzeba likwidacji barier dla osób z niepełnosprawnościami. Zgodnie z art. 2 ust. 1) ustawy z 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, bariera oznacza – przeszkodę lub ograniczenie architektoniczne, cyfrowe lub informacyjno-komunikacyjne, które uniemożliwia lub utrudnia osobom ze szczególnymi potrzebami udział w różnych sferach życia na zasadzie równości z innymi osobami.
Osoby ze szczególnymi potrzebami mają prawo do żądania zapewnienia dostępności. Chcą być traktowane podmiotowo oraz mieć świadomość, że ktoś się nimi interesuje i próbuje uwzględnić ich potrzeby. Polska w 2012 r. ratyfikowała Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, a tym samym zobowiązała się do podejmowania inicjatyw na rzecz poprawy dostępności przestrzeni publicznej. Przejawem tego jest rządowy Program Dostępność Plus 2018-2025.
Dostępność jest procesem, który dotyczy nas wszystkich. Tym bardziej, że miejsca przyjazne osobom z niepełnosprawnościami są jednocześnie przyjazne seniorom, podróżnym i rodzinom z małymi dziećmi – czyli osobom w każdym wieku. Dostępność jest jak stan umysłu. Rozpoczyna się od wzrostu świadomości i zrozumienia potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami, zaś kończy na konsekwentnym wprowadzaniu zmian – krok po kroku. Zapewnienie dostępności to również usuwanie barier mentalnych i panujących stereotypów. Przy czym wprowadzenie zmian wymaga działań w zakresie – społecznym, prawnym i politycznym.
Kiedyś uważano, że do rozwoju miast potrzebny jest przede wszystkim kapitał inwestycyjny. Obecnie wiemy, że najważniejszy jest kapitał ludzki i kapitał społeczny. Rozwój to zmiana społeczna. Jeżeli już coś zmieniać, to tylko na lepsze. Istotnym wskaźnikiem rozwoju miast jest to, czy obywatele utożsamiają się z własnym miastem? Czy angażują się w jego życie?
Przepisy prawne nie zawsze umożliwiają skuteczne wyegzekwowanie wymogów dostępności. Obowiązujące przepisy są bowiem często nieprecyzyjne lub wręcz dopuszczają rozwiązania nie w pełni zgodne z zasadą dostępności. W konsekwencji obiekty zaprojektowane i wybudowane zgodne z prawem budowlanym nie zawsze są całkowicie dostępne dla osób z niepełnosprawnościami. Odpowiedzialność za jakość przestrzeni miejskiej spoczywa przede wszystkim na samorządach lokalnych. Obecnie rolą samorządu powinno być zapewnienie wysokiej jakości życia mieszkańców. Poprzez politykę miejską mogą one kreować systemowe rozwiązania, które będą sprzyjały tworzeniu dostępnej przestrzeni publicznej dla osób z niepełnosprawnościami.
Projektowanie miast bez barier
Jak projektować miasta, aby były dostępne dla jak największej liczby użytkowników? Trzeba zastosować w przestrzeni miejskiej projektowanie uniwersalne lub racjonalne usprawnienia. Zgodnie z art. 2 ust. 4) ustawy o zapewnianiu dostępności, projektowanie uniwersalne oznacza – projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania.
W praktyce bardzo trudno będzie osiągnąć ambitny cel zakładający zapewnienie 100% dostępności. W projektowaniu uniwersalnym konieczne jest uwzględnienie faktu, że nawet pełna zgodność z przepisami prawa i normami technicznymi nie zawsze oznacza pełną użyteczność rozwiązań dla osób z niepełnosprawnościami. Nie uda się wyłącznie przepisami prawnymi stworzyć jednego katalogu rozwiązań, które należy uwzględniać w tego typu projektowaniu. Natomiast jeżeli na wczesnym etapie nie uda się zastosować projektowania uniwersalnego, to można zastosować mechanizmy racjonalnych usprawnień.
Przestrzeń publiczna – wspólne dobro mieszkańców
Obecnie miasto funkcjonuje jako system naczyń połączonych. Zrównoważony rozwój miast odnosi się do koncepcji szukania tzw. „złotego środka”. Wymaga to wdrażania rozwiązań przestrzennych, które umożliwią samodzielne i niezależne funkcjonowanie osobom z niepełnosprawnościami w lokalnej społeczności. Miasto bez barier dotyczy dostępności – przestrzeni publicznej, transportu publicznego i budynków.
Wspólna przestrzeń powinna stanowić dobro wszystkich mieszkańców oraz być pod szczególną opieką samorządu miejskiego. W praktyce ograniczenia osób z niepełnosprawnościami najbardziej są widoczne w przestrzeni miejskiej. Jest to obszar o szczególnym znaczeniu dla zaspokajania potrzeb i poprawy jakości życia mieszkańców. Dostępna przestrzeń publiczna służy zacieśnianiu więzi międzyludzkich. Jednak w praktyce likwidacja barier w przestrzeni publicznej nie oznacza, że osoby z niepełnosprawnościami nie napotkają – kolejnych barier w przestrzeni prywatnej.
Dla osób z niepełnosprawnościami szczególnie ważna jest możliwość samodzielnego poruszania się w przestrzeni publicznej. Stąd punktem wyjścia do projektowania systemu komunikacji miejskiej powinno być uwzględnienie priorytetowej roli transportu publicznego, który jest często jedynym środkiem komunikacji dla osób ze szczególnymi potrzebami. Jednak zintegrowany transport miejski, to nie tylko zbiorowy transport publiczny, ale także – transport prywatny, czy ruch pieszy.
Z kolei bariery architektoniczne dotyczą nie tylko przestrzeni publicznej, ale również budownictwa mieszkalnego i budynków publicznych. W tym zakresie istotnym problemem są mało efektywne mechanizmy kontrolne przestrzegania przepisów związanych z dostępnością przy realizacji inwestycji budowlanych.
Inteligentne miasta – miasta dostępne i przyjazne
Miasta powinny nadążać za zachodzącymi zmianami. Od dawna miasta pełnią rolę głównych ośrodków rozwoju, w których wypracowywane są nowe rewolucyjne modele działania. Historycznie większość rewolucji miała swój początek w miastach. To odróżnia je od powstań, które mają charakter zorganizowany i rozłożony w czasie – a ich wymiar miejski jest mniej istotny.
Nowoczesne miasta coraz częściej wykorzystują koncepcję inteligentnych rozwiązań typu „smart”. Powszechnie stosujemy „smartfony”, czyli inteligentne urządzenia łączące funkcję telefonu z przenośnym komputerem. Podobnie inteligentne miasto („smart city”) wykorzystuje innowacyjne rozwiązania i nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjnych (ICT) do poprawy jakości życia. Przestrzeń publiczna, to też Internet. W przestrzeni cyfrowej obowiązuje międzynarodowy standard dostępności WCAG 2.1. W inteligentnych miastach zwraca się uwagę nie tylko na kwestie technologiczne i wirtualną dostępność, ale też na zagadnienia społeczne. Obecnie stosowany model Smart City 3.0 wprawdzie zakłada wykorzystanie technologii ICT – ale w centrum zainteresowania są mieszkańcy.
W dobrze zarządzanym mieście żadna grupa społeczna nie może być pominięta. Nowoczesne technologie nie powinny być czynnikiem wykluczającym część mieszkańców ze względu na niskie kompetencje cyfrowe. Miasta powinny być przyjazne mieszkańcom bez względu na wiek i poziom sprawności. Technologie cyfrowe to wciąż tylko narzędzia. Najważniejsi są ludzie, którzy chcą żyć w zielonych miastach bez barier – gdzie w centrum zainteresowania są obywatele.
Rola mieszkańców i ich organizacji w zapewnieniu dostępności
W celu poprawy jakości życia osób z niepełnosprawnościami nie wystarczy tylko zaangażowanie lokalnego samorządu. Zarządzanie miastem powinno być procesem, który wykorzystuje potencjał mieszkańców – tak aby poczuli się współgospodarzami. W tym zakresie niezbędne są metody zarządzania partycypacyjnego, opartego na przekazywaniu coraz większych uprawnień obywatelom w zakresie funkcjonowania miasta. Mieszkańcy, biorący udział w podejmowaniu decyzji bezpośrednio ich dotyczących, czują się bardziej współodpowiedzialni za wspólną przestrzeń publiczną. Przykładem masowego zaangażowania mieszkańców w demokrację partycypacyjną jest budżet obywatelski. Staje się on coraz ważniejszym narzędziem polityki rozwoju polskich miast. Pozwala na częściowe uspołecznienie polityki budżetowej samorządów miejskich. Jednak w projektach zgłaszanych do budżetu obywatelskiego brakuje działań związanych bezpośrednio z dostępnością. Ponadto budżet obywatelski stopniowo przybiera formę plebiscytu miejskiego.
Każdy mieszkaniec może przyczynić się do ograniczenia barier w przestrzeni publicznej. W tym zakresie istnieje potrzeba wykreowania rzeczników interesów grupy osób ze szczególnymi potrzebami. Jeśli będą odpowiednie warunki, to pojawią się lokalni liderzy, którzy będą inspirowali innych do działań obywatelskich – zgodnie z zasadą „nic o nas, bez nas”. Przykładowo seniorzy, ze względu na swoje doświadczenie życiowe i dysponowanie wolnym czasem, stanowią niewykorzystane zasoby aktywności społecznej. Mają oni naturalne predyspozycje do pełnienia roli lokalnych rzeczników na rzecz dostępności. Jednak problemem jest to, że coraz trudniej zachęcić obywateli do aktywności społecznej. Zazwyczaj mieszkańcy potrafią się zmobilizować jedynie żeby zaprotestować. Ponadto poszczególne grupy społeczne mają często odmienne potrzeby, a ich cele często się wykluczają.
Dla każdej władzy liczy się nie tylko siła argumentów, ale liczebna reprezentacja. Stąd niezrzeszony pojedynczy mieszkaniec posiada ograniczone możliwości korzystania z demokracji partycypacyjnej. Stąd uprzywilejowana rola NGO, które są naturalnym reprezentantem obywateli wobec administracji publicznej. W tym zakresie ważną rolę może odegrać lobbing dużych sieci NGO, które poprzez swoją działalność mogą aktywnie kreować działania sprzyjające tworzeniu dostępnej przestrzeni publicznej. Im większą liczbę organizacji reprezentuje federacja, tym mocniejszy ma mandat społeczny i siłę argumentów, a tym samym korzystniejszą pozycje w negocjacjach z administracją publiczną.
Miasto tworzą ludzie, a ludzie są niecierpliwi. Mieszkańcy chcą szybkich zmian, zaś samorząd miejski żyje kadencjami i jest ograniczony rokiem budżetowym. Z kolei większość NGO żyje zgodnie z harmonogramem realizowanych projektów dofinansowanych ze środków publicznych. Ponadto wiele NGO uważa, że problem dostępności ich nie dotyczy, ponieważ osoby z niepełnosprawnościami nie są adresatami ich działań. Stąd, aby zacząć wymagać od NGO zaangażowania w poprawę dostępności, najpierw trzeba je do tego przekonać i odpowiednio przygotować. Tym bardziej, że zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy o zapewnianiu dostępności – organizacje pozarządowe, dążą w prowadzonej działalności do zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami.
Kontrola obywatelska dostępności w przestrzeni publicznej
W miastach potrzebne jest monitorowanie postępu we wdrażaniu dostępności. Bez kontroli społecznej zmiany związane ze zwiększeniem dostępności w przestrzeni publicznej będą mniej efektywne. W tym zakresie NGO powinny nie tylko same stosować dostępność, ale także mobilizować podmioty publiczne do zwiększenia efektywności wdrażania dostępności. Z kolei mieszkańcy są coraz bardziej świadomi swoich praw obywatelskich. Wiedzą, że istnieją organizacje strażnicze zajmujące się obywatelską kontrolą działań władz publicznych. Stąd organizacje typu watchdog, powinny zacząć się specjalizować również w zakresie inwentaryzacji przestrzeni publicznej pod kątem występowania barier ograniczających dostępność. Tym bardziej, że organizacje strażnicze stanowią niewielkie, ale bardzo kompetentne i otwarte na nowe doświadczenia środowisko.
W miastach możemy spotkać również inne formy zaangażowania społecznego na rzecz kontroli obywatelskiej. Powoli „rząd dusz” w miastach przejmują grupy nieformalne reprezentowane przez ruchy miejskie. Powołany w 2011 r. Kongres Ruchów Miejskich wypracował 15 Tez Miejskich, które symbolicznie przybijano do drzwi Ratuszy. Podobnie jak blisko 500 lat temu Marcin Luter przybił swoje 95 tez do drzwi kościoła w Wittenberdze i tym samym zainicjował reformację w kościele. Wtedy informacje rozpowszechniały się za pośrednictwem wynalazku drukarskiego Jana Gutenberga, dziś Internetu. Stąd wskazane jest, żeby tezy miejskie mały też bezpośrednie odniesienia do zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami.
Miasta stawiają na standardy dostępności
Jak zaprojektować i zagospodarować przestrzeń miejską, aby była dostępna dla wszystkich użytkowników? Miasto marzeń powinno być dostępne dla osób z niepełnosprawnościami, a tym samym zapewnić im większą jakość życia. Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, coraz więcej miast wdraża standardy dostępności przestrzeni publicznej. Wypracowane standardy stosują w Polsce m.in.: Gdynia, Wrocław, Warszawa, Poznań, Konin i Sopot.
Standardy określają konkretne wytyczne opracowywane w oparciu o zasady uniwersalnego projektowania, które uwzględniają potrzeby osób ze szczególnymi potrzebami. Jednak w wielu przypadkach standardy stawiają większe wymagania, niż wynika to z obowiązujących przepisów prawnych. Stąd mogą stanowić inspirację dla dalszych działań legislacyjnych w zakresie zapewnienia dostępności architektonicznej.
Stawiamy na poprawę dostępności towarów i usług
Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej ogłosiło publiczne konsultacje projektu ustawy o dostępności niektórych produktów i usług w dniu 31 marca 2022 r., tj. w 15. rocznicę podpisania przez Polskę Konwencji ONZ o Praw Osób Niepełnosprawnych. W projekcie nowej ustawy zostały określone wymogi dostępności niektórych produktów i usług dla osób z niepełnosprawnościami. Konsultacje potrwają do 30 kwietnia 2022 r.
Idea dostępności jest uniwersalna, stąd potrzebne jest horyzontalne włączenie jej do wszystkich polityk publicznych. Wraz z rozwojem cyfryzacji niemal wszystkich sfer życia, wzrasta popyt na dostępne produkty i usługi związane z branżą nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT). Polska ratyfikując w 2012 r. Konwencję ONZ o Praw Osób Niepełnosprawnych zobowiązała się do wprowadzenia odpowiednich ram prawnych, które mają przyczynić się do poprawy sytuacji osób z niepełnosprawnościami poprzez umożliwienie im rzeczywistego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności, na równi z innymi osobami. Pandemia COVID-19 tylko przyspieszyła proces wdrażania nowych technologii ICT w życiu codziennym (np. praca i nauka zdalna, prowadzenie online webinariów i wideokonferencji, organizacja spotkań w systemie hybrydowym). Jednak powszechna cyfryzacja nie powinna być czynnikiem wykluczającym z życia społecznego osoby z niepełnosprawnościami oraz osoby mające niskie kompetencje cyfrowe (zwłaszcza osoby w wieku senioralnym). Osoby ze szczególnymi potrzebami – jako konsumenci mają wiele praw, ale często nie wiedzą jak z nich korzystać.
Perspektywy rozwoju Europejskiego Aktu o Dostępności
Celem nowej ustawy o dostępności niektórych produktów i usług będzie wdrożenie w całości do polskiego porządku prawnego obligatoryjnych elementów dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/882 z 17 kwietnia 2019 r. w sprawie wymogów dostępności produktów i usług. Obecnie dyrektywa to jeden z najbardziej powszechnych instrumentów prawnych jakimi dysponuje Unia Europejska, który służy do wprowadzenia na obszarze wspólnoty jednolitego systemu prawnego. Członkowie wspólnoty mogą zmieniać obowiązujące już przepisy lub wprowadzać całkowicie nowe. W Polsce za koordynację wdrożenia przepisów dyrektywy 2019/882 odpowiada Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej. Dyrektywa unijna ma zostać przeniesiona do polskiego porządku prawnego do dnia 28 czerwca 2022 r. Natomiast przepisy ustawy wdrożeniowej mają zacząć obowiązywać trzy lata później, tj. od 28 czerwca 2025 r.
Dyrektywa, zwana Europejskim Aktem o Dostępności (ang. European Accessibility Act), wprowadziła wspólną unijną definicję wymogów w zakresie dostępności oraz ramy ich wdrażania dla niektórych produktów i usług na rynku wewnętrznym w całej Unii Europejskiej. Podstawowym celem Europejskiego Aktu o Dostępności jest usuwanie barier dla swobodnego przepływu dostępnych produktów i usług, które wynikają z niespójnego w Unii Europejskiej podejścia do dostępności oraz z rozbieżnych regulacji prawnych w poszczególnych państwach członkowskich. Dyrektywa 2019/882 jest pierwszą tak kompleksową i horyzontalną regulacją o dostępności w prawie unijnym ukierunkowaną na podmioty gospodarcze. Ponadto Europejski Akt o Dostępności ma przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu spowodowanemu niedostępnością produktów i usług, które uniemożliwiają samodzielne korzystanie z nich przez osoby z niepełnosprawnościami lub ograniczeniami funkcjonalnymi.
W tym zakresie krajowy projekt ustawy wdrażającej Europejski Akt o Dostępności reguluje m.in.:
Do kogo jest skierowany projekt ustawy o dostępności niektórych produktów i usług?
Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami zapoczątkowała ukierunkowanie krajowych rozwiązań prawnych nakładających na podmioty publiczne zobowiązanie do stosowania zasad dostępności – architektonicznej, cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej. Z kolei ustawa z 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych, nakłada na niektóre NGO stosowanie przepisów ustawy na równi z podmiotami publicznymi. Dotyczy to NGO, które posiadają strony internetowe lub aplikacje mobilne oraz prowadzą statutową działalność pożytku publicznego na rzecz: ochrony i promocji zdrowia, osób z niepełnosprawnościami lub osób w wieku emerytalnym.
Ustawa wdrażająca Europejski Akt o Dostępności będzie uzupełniać o wymiar rynkowy rządowy Program Dostępność Plus 2018-2025, ugruntowując dostępność jako standard nie tylko w administracji publicznej, ale również w działalności podmiotów gospodarczych. W ten sposób projekt ustawy wychodzi naprzeciw potrzebom osób z niepełnosprawnościami, którzy funkcjonują w obrocie gospodarczym jako konsumenci.
Zgodnie z ustawą zostaną nałożone nowe obowiązki stosowania zasad dostępności również na podmioty gospodarcze. Dotychczas kwestie dostępności produktów i usług, świadczonych przez przedsiębiorstwa, nie były tak kompleksowo uregulowane w prawie polskim. Ponadto istniejące przepisy prawne nie zapewniają spójnej i kompleksowej regulacji kwestii dotyczących dostępności produktów i usług. Zgodnie z projektem ustawy spełnienie wymogów dostępności produktów jest obowiązkiem – producentów, upoważnionych przedstawicieli, importerów i dystrybutorów. Z kolei zapewnienie spełnienia wymogów dostępności usług jest obowiązkiem usługodawców. Przy czym projekt ustawy zakłada, że przepisów ustawy nie stosuje się do usług świadczonych przez mikroprzedsiębiorców.
Jakie produkty i usługi zostaną objęte ustawą o dostępności niektórych produktów i usług?
Wykaz produktów i usług objętych nową ustawą dotyczy przede wszystkim obszaru nowoczesnych technologii ICT, które zostały uznane za najpotrzebniejsze w codziennym funkcjonowaniu osób ze szczególnymi potrzebami, w tym osób z niepełnosprawnościami.
Przepisy ustawy stosuje się do produktów obejmujących m.in.:
Ustawa obejmuje również szereg usług świadczonych na rzecz konsumentów m.in.:
Zapewnienie dostępności produktów i usług będzie oznaczało nie tylko możliwość korzystania z nich przez wszystkich bez względu na ewentualne ograniczenia sprawności, ale również wygodę ich użytkowania. Bardzo często produkty i usługi, pierwotnie zaprojektowane z myślą o osobach z niepełnosprawnościami, stały się później powszechnie stosowane przez wszystkich.
Zgodnie z projektem ustawy usługodawca ma obowiązek dokonania oceny dostępności pomieszczeń oraz budynków użyteczności publicznej, w których są świadczone jego usługi w zakresie m.in.: swobodnego dostępu do budynków, poruszania się w przestrzeni poziomej i pionowej, korzystania z toalet i pomieszczeń sanitarnych oraz sprzętu i urządzeń wykorzystywanych do świadczenia usług. Obowiązek ten uważa się za spełniony w stosunku do budynku użyteczności publicznej, jeżeli zostanie wydany certyfikat, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Certyfikaty dostępności będą przyznawane przez NGO i przedsiębiorców, którzy dysponują odpowiednimi zasobami organizacyjnymi, kadrowymi i narzędziami pozwalającymi na należyte przeprowadzenie procesu certyfikacji. Podmioty dokonujące certyfikacji zostaną wyłonione w naborze przeprowadzonym przez Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej. W dniu 19 listopada 2021 r. zakończył się pierwszy nabór podmiotów, które uzyskają prawo do wydawania certyfikatów dostępności.
Jakie będą korzyści z wdrożenia ustawy o dostępności niektórych produktów i usług?
Zastosowanie zapisów ustawy o dostępności niektórych produktów i usług będzie miało szeroki wymiar społeczno-gospodarczy. Zgodnie z założeniami nowa ustawa o dostępności niektórych towarów i usług ma przynieść korzyści – podmiotom gospodarczym, jak też osobom z niepełnosprawnościami i osobom w wieku senioralnym. Projekt ustawy wdrażającej Europejski Akt o Dostępności zawiera też regulacje prawne długo oczekiwane przez środowiska konsumenckie. Przede wszystkim będzie zapobiegać wykluczeniu społecznemu osób ze szczególnymi potrzebami, które wynikają z braku dostępności produktów i usług. Zapewni ochronę konsumentom oraz zabezpieczy ich uprawnienia w zakresie dostępności poprzez określenie zasad dochodzenia swoich praw. Wszyscy konsumenci (w tym osoby z niepełnosprawnościami i seniorzy) będą mogli zgłaszać reklamacje oraz powiadamiać właściwy organ o niespełnianiu wymogów dostępności produktów i usług.
Z kolei dla podmiotów gospodarczych nowa ustawa będzie czynnikiem rozwoju kreatywności i stosowania innowacyjnych rozwiązań w zakresie wdrażania dostępności produktów i usług, a tym samym uzyskania na rynku przewagi konkurencyjnej. Ponadto wprowadzenie nowych rozwiązań będzie miało pozytywny wpływ na rynek pracy poprzez wzrost zapotrzebowania w przedsiębiorstwach na specjalistów ds. dostępności.
Zgodnie z art. 2 ust. 4) ustawy z 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, projektowanie uniwersalne oznacza – projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania.
Projektowanie uniwersalne to nie jest zbiór technicznych norm i standardów. W projektowaniu uniwersalnym konieczne jest uwzględnienie faktu, że nawet pełna zgodność z przepisami prawa i normami technicznymi nie zawsze musi oznaczać pełną użyteczność rozwiązań dedykowanych osobom z niepełnosprawnością. Praktycznie nigdy nie uda się przepisami prawnymi stworzyć szczegółowego katalogu rozwiązań, które należy uwzględnić w tego typu projektowaniu.
Projektowanie uniwersalne to raczej pewna filozofia projektowania produktów i otoczenia, która dąży do zoptymalizowania ich funkcjonalności w możliwie szerokim zakresie. Dzięki temu, jak najwięcej odbiorców będzie mogło skorzystać z produktów, usług i przestrzeni, bez konieczności ponoszenia dodatkowych nakładów finansowych, czasowych i ludzkich. Projektowanie uniwersalne koncentruje się na projektowaniu bez barier już na etapie projektu. Oznacza dostępność i uczestnictwo dla wszystkich użytkowników. W praktyce projektowanie uniwersalne jest dla nas samych, a nie dla nieokreślonej grupy użytkowników. Zakłada tworzenie przestrzeni, w której widoczna będzie różnorodność całego społeczeństwa. Pluralizm jest bowiem atutem każdego społeczeństwa. Dostarczane ułatwienia, z pozoru dostępne, nie mogą stygmatyzować niepełnosprawności lub innych okoliczności ograniczających sprawność użytkowników.
Idea tworzenia społeczeństwa obywatelskiego w oparciu o zasady równości szans i niedyskryminacji, wymagają zwiększonej empatii. Umiejętności praktyczne zastosowania projektowania uniwersalnego wymagają poznania i zrozumienia potrzeb przyszłych użytkowników projektowanych obiektów, produktów i usług. Szczególnie ważne jest to w zakresie realizacji potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami, w tym:
NGO powinny już na etapie planowania swoich działań zadbać o dostępność, jeżeli chcą dotrzeć ze swoją ofertą do osób ze szczególnymi potrzebami. Realizacja projektowania uniwersalnego związana jest ze zrozumieniem podstawowych zasad, które powinny obowiązywać w społeczeństwie obywatelskim:
Jeżeli na wczesnym etapie nie uda się zastosować projektowania uniwersalnego, to można zastosować mechanizmy racjonalnych usprawnień. Polegają one na dokonywaniu takich zmian, które zapewnią osobom ze szczególnymi potrzebami możliwość korzystania z nich na równi z innymi odbiorcami. Zgodnie z art. 2 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, racjonalne usprawnienie oznacza – konieczne i odpowiednie zmiany i dostosowania, nie nakładające nieproporcjonalnego lub nadmiernego obciążenia, jeśli jest to potrzebne w konkretnym przypadku, w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym możliwości korzystania z wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności oraz ich wykonywania na zasadzie równości z innymi osobami.
Przy czym projektowanie uniwersalne i racjonalne usprawnienie są stosowane w szczególności w celu spełnienia minimalnych wymagań, o których mowa w art. 6 ustawy z 19 lipca 2019 r. o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, dla zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (tj. w zakresie dostępności – architektonicznej, cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej).
W indywidualnym przypadku, jeżeli podmiot nie jest w stanie, w szczególności ze względów technicznych lub prawnych, zapewnić dostępności osobie ze szczególnymi potrzebami w zakresie, o którym mowa w art. 6 ustawy, podmiot ten jest obowiązany zapewnić takiej osobie dostęp alternatywny. Dostęp alternatywny, polega w szczególności na – zapewnieniu osobie ze szczególnymi potrzebami wsparcia innej osoby (tj. dostęp nie odbywa się w sposób samodzielny lub na zasadzie równości z innymi osobami), lub zapewnieniu wsparcia technicznego (w tym z wykorzystaniem nowoczesnych technologii), lub wprowadzeniu takich działań i rozwiązań organizacyjnych podmiotu, które umożliwią realizację potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami, w niezbędnym zakresie dla tych osób. Jednak od 6 września 2021 r. – dostęp alternatywny może być stosowany tylko w wyjątkowych, indywidualnych i uzasadnionych okolicznościach i nie jest równoznaczny z zapewnieniem dostępności. Stąd po tej dacie szczególne potrzeby muszą być zapewniane z wykorzystaniem projektowania uniwersalnego lub racjonalnych usprawnień.
Osoby ze szczególnymi potrzebami mają prawo do żądania zapewnienia dostępności – architektonicznej, cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej. Chcą być traktowane podmiotowo oraz mieć świadomość, że ktoś się nimi interesuje i próbuje uwzględnić ich potrzeby. Ustawa z 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oraz ustawa z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych, znacząco podniosły rangę dostępności. Wcześniej w przepisach prawnych nie było określonych kar finansowych za brak stosowania zasad dostępności – teraz może wiązać się to z sankcjami finansowymi. Dostępność nie miała też swojego gospodarza – teraz są nimi koordynatorzy ds. dostępności. W tym zakresie osobom ze szczególnymi potrzebami przysługuje procedura wnioskowo-skargowa. W ten sposób osoby z niepełnosprawnościami mogą domagać się respektowania swoich praw w zakresie zapewnienia dostępności przez podmioty publiczne.
Procedura skargowa o zapewnienie dostępności architektonicznej lub informacyjno-komunikacyjnej:
Zgodnie z art. 29 ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami każdy, bez – konieczności wykazania interesu prawnego lub faktycznego – ma prawo poinformować podmiot publiczny o braku dostępności architektonicznej lub informacyjno-komunikacyjnej, o których mowa w art. 6 ust. 1 lub 3 ustawy.
Osoba ze szczególnymi potrzebami lub jej przedstawiciel ustawowy, po wykazaniu interesu faktycznego (tj. wskazania realnej potrzeby skorzystania z usług danego podmiotu), ma prawo wystąpić z wnioskiem o zapewnienie dostępności architektonicznej lub informacyjno-komunikacyjnej.
Wniosek powinien zawierać:
Zapewnienie dostępności, w zakresie określonym we wniosku, powinno nastąpić bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w ciągu 14 dni od dnia złożenia wniosku. Jeżeli zapewnienie dostępności nie jest możliwe w tym terminie, podmiot niezwłocznie powiadamia wnioskodawcę o przyczynach opóźnienia i wskazuje nowy termin zapewnienia dostępności, nie dłuższy niż 2 miesiące od dnia złożenia wniosku o zapewnienie dostępności. W przypadkach uzasadnionych wyjątkowymi okolicznościami, gdy zapewnienie dostępności w zakresie określonym we wniosku o zapewnienie dostępności jest niemożliwe lub znacznie utrudnione (w szczególności ze względów technicznych lub prawnych), podmiot publiczny niezwłocznie zawiadamia wnioskodawcę o braku możliwości zapewnienia dostępności, co nie zwalnia podmiotu publicznego z obowiązku zapewnienia dostępu alternatywnego.
W przypadku, gdy podmiot publiczny nie zapewni wnioskodawcy dostępności, wnioskodawcy służy prawo złożenia skargi na brak dostępności do Prezesa Zarządu Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON).
Procedura skargowa o zapewnienie dostępności cyfrowej stron internetowych, aplikacji mobilnej lub ich elementów:
Zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych, każdy ma prawo wystąpić do podmiotu publicznego z żądaniem zapewnienia dostępności cyfrowej wskazanej strony internetowej, aplikacji mobilnej lub ich elementów. Można także zażądać udostępnienia informacji za pomocą alternatywnego sposobu dostępu.
Wniosek z żądaniem powinien zawierać:
Rozpatrzenie wniosku powinno nastąpić bez zbędnej zwłoki, najpóźniej w ciągu 7 dni od dnia złożenia wniosku z żądaniem zapewnienia dostępności. Jeżeli dotrzymanie tego terminu nie jest możliwe, podmiot publiczny niezwłocznie informuje wnioskodawcę o przyczynach opóźnienia i wskazuje nowy termin, przy czym termin ten nie może być dłuższy niż 2 miesiące od dnia złożenia wniosku o zapewnienie dostępności. Jeżeli dotrzymanie tego terminu nie jest możliwe, podmiot publiczny niezwłocznie informuje o tym wnoszącego żądanie, kiedy realizacja żądania będzie możliwa, przy czym termin ten nie może być dłuższy niż 2 miesiące od dnia wystąpienia z żądaniem. Jeżeli zapewnienie dostępności cyfrowej nie jest możliwe, podmiot publiczny może zaproponować alternatywny sposób dostępu do informacji.
W przypadku, gdy podmiot publiczny odmówi realizacji żądania zapewnienia dostępności lub alternatywnego sposobu dostępu do informacji, wnoszący żądanie możne złożyć skargę w sprawie zapewniana dostępności cyfrowej strony internetowej, aplikacji mobilnej lub ich elementów. Po wyczerpaniu procedury może także złożyć wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich.
Procedura wnioskowo-skargowa o zapewnienie dostępności cyfrowej stron internetowych, aplikacji mobilnej lub ich elementów, powinna być szczegółowo opisana w Deklaracji Dostępności, którego umieszczanie w Internecie wymaga ustawa o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych. Deklaracja musi zostać opublikowana w wersji elektronicznej, w dostępny sposób, nawet jeśli dotyczy strony internetowej, która nie spełnia standardu WCAG 2.1 poziom AA. Każdego roku, do końca marca oraz po każdej większej przebudowie strony internetowej deklarację trzeba zaktualizować. Za jej brak lub niekompletność grozi kara finansowa.
Jednak bez działań strażniczych NGO i społecznej kontroli – zmiany na rzecz zwiększenia poziomu dostępności będą zachodzić w niewystarczającym tempie. W tym zakresie NGO powinny nie tylko promować dostępność, ale także mobilizować podmioty publiczne do zwiększenia wdrażania zasad dostępności.
Postępowanie skargowe stosuje się w stosunku do podmiotów publicznych zobowiązanych do tego ustawami. Mogą to być także inne podmioty, które realizują zadania publiczne. Stąd kolejnym krokiem powinna być standaryzacja działań NGO w zakresie zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, które uwzględniałyby specyfikę działania sektora pozarządowego funkcjonującego odmiennie niż sektor publiczny i sektor prywatny. W tym zakresie istnieje potrzeba wykreowania społecznych lokalnych Animatorów Dostępności w oparciu o system społecznych Koordynatorów ds. dostępności w organizacji (analogicznie jak wykreowano „Latarników Polski Cyfrowej” w ramach Programu Polska Cyfrowa Równych Szans).
O rosnącym zapotrzebowaniu na specjalistów ds. dostępności świadczy obwieszczenie Ministra Funduszy i Polityki Regionalnej z 14 kwietnia 2020 r. w sprawie włączenia kwalifikacji rynkowej „Wdrażanie dostępności w organizacji” do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji. Osoby, które uzyskają kwalifikacje będą potrafiły wdrażać standardy dostępności w organizacji oraz realizować zadania określone w rządowym Programie Dostępność Plus 2018-2025. Kwalifikacja ta daje uprawnienia do zawodu Koordynator ds. dostępności.
Proces certyfikacji podmiotów w zakresie zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami będzie coraz bardziej znajdować się w kręgu zainteresowań NGO. Organizacje działają dla dobra wspólnego i podejmują szereg działań prospołecznych. Jednym z tych działań powinno być dbanie o zapewnienie dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, w tym osobom z niepełnosprawnościami i seniorom. Dostępność powinna stanowić niezbędny elementem działalności każdej organizacji i być przejawem społecznej odpowiedzialności.
W ustawie z 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami przewidziano nieobowiązkową certyfikację NGO i przedsiębiorców, służącą poprawie dostępności. Proces certyfikacji pozwoli potwierdzić, czy podmiot występujący o certyfikat zapewnia dostępność osobom ze szczególnymi potrzebami w stopniu określonym w art. 6. ustawy, tj. w zakresie dostępności – architektonicznej, cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej.
Procedura certyfikacji NGO będzie obejmowała w szczególności:
Certyfikaty dostępności będą przyznawane przez NGO i przedsiębiorców, którzy dysponują odpowiednimi zasobami organizacyjnymi, kadrowymi i narzędziami pozwalającymi na należyte przeprowadzenie procesu certyfikacji. Podmioty dokonujące certyfikacji zostaną wyłonione w naborze Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej. W dn. 19 listopada 2021 r. zakończono pierwszy nabór podmiotów, które uzyskają prawo do wydawania certyfikatów dostępności. Kolejne nabory nie są obecnie planowane.
NGO powinny zabiegać o dostępność, bo to jest dla nich opłacalne. W tym zakresie poddanie się procesowi certyfikacji pozytywnie wpłynie na wizerunek organizacji, pozwoli zyskać nowych odbiorców oferowanych usług, wzmocni zaufanie interesariuszy, jak też zwiększy szanse na otrzymanie dotacji ze środków publicznych. Certyfikacja będzie dawała też wymierne korzyści ekonomiczne – zmniejszenie o 5% składki na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON).
Szeroko rozumiana dostępność stanowi wyzwanie, które NGO powinny podjąć od zaraz. Na dostępności skorzystają wszyscy.
Od 6 września 2021 r. w umowach zawieranych przez podmioty publiczne z NGO, powinny się znaleźć postanowienia określające warunki służące zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, w zakresie realizacji tych zadań.
Konieczność uwzględniania warunków służących zapewnieniu dostępności w przypadku realizacji zadań publicznych przez NGO, wynika z art. 4 ust. 3 ustawy z 19 lipca 2019 r. o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami – w przypadku zlecania lub powierzania, na podstawie umowy, realizacji zadań publicznych finansowanych z udziałem środków publicznych lub udzielania zamówień publicznych podmiotom innym niż podmioty publiczne, w tym NGO, podmiot publiczny jest obowiązany do określenia w treści umowy warunków służących zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami w zakresie tych zadań publicznych lub zamówień publicznych, z uwzględnieniem wymagań, o których mowa w art. 6, czyli zapewnić minimalne wymagania dostępności – architektonicznej, cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej.
Przy czym warunki te powinny być określone w umowach w sposób odpowiedni do zakresu zlecanego zadania lub zamówienia. Zgodnie z art. 5 ust. 2 ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami – w przypadku, gdy podmiot inny niż podmiot publiczny realizuje, na podstawie umowy zawartej z podmiotem publicznym, zadanie finansowane z udziałem środków publicznych, jest obowiązany do zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami w zakresie określonym w tej umowie.
Definicja „zadania publicznego” nie została określona w polskich przepisach. Podmiot publiczny może określić dodatkowe wymagania nie wynikające wprost z art. 6 ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, a dotyczące dostępności – zgodnie ze swobodą kształtowania umów i określania swoich oczekiwań co do efektów realizacji zadania. Wymagania dotyczące zapewnienia dostępności muszą być określone w treści umowy w sposób adekwatny do realizowanego zadania. Takie rozwiązanie pozwala na dopasowanie wymagań do możliwości danej organizacji oraz postawienia jej realistycznych wymagań – z punktu widzenia nakładów finansowych, czy ograniczeń czasowych. Obowiązek zapewniania dostępności nie dotyczy całokształtu działalności organizacji, która wykonuje zadanie zlecone lub powierzone, a jedynie tych zadań, na które zostały przeznaczone środki publiczne.
W tym zakresie najlepszym rozwiązaniem wydaje się konkretne doprecyzowanie wymagań w umowie, zamiast ogólne odniesienie się do wymagań określonych w art. 6. Wymagania określone w tym artykule są bowiem sformułowane ogólnie, w związku z czym mogą spowodować, że podmiot publiczny oraz NGO będą w inny sposób interpretować zapisy umowy i zakres dostępności, który powinien być zrealizowany.
Jednak art. 4 ust. 3 ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami nie ma zastosowania do wszystkich umów na podstawie, których są wydatkowane środki publiczne. W umowach o realizację projektów dofinansowanych ze środków Unii Europejskiej dostępność ma być zapewniana na zasadach określonych w „Wytycznych w zakresie realizacji zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami oraz zasady równości szans kobiet i mężczyzn w ramach funduszy unijnych na lata 2014-2020” oraz późniejszych przepisów unijnej perspektywy finansowej na lata: 2021-2027. Takie umowy nie są typowymi umowami na wykonanie zadań publicznych, ponieważ w zakresie dostępności odwołują się do odrębnych regulacji prawnych.
W określonych przypadkach NGO mają obowiązek zapewnienia dostępności – cyfrowej, architektonicznej i informacyjno-komunikacyjnej, wynikający z ustawy z 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oraz ustawy z 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych.
Obowiązujące w Polsce rozwiązania systemowe w zakresie zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami koncentrują się głównie na podmiotach publicznych. Do tej pory nie były podejmowane na szeroką skalę działania wspierające organizacje pozarządowe w zakresie wdrażania zasad dostępności. Przepisy opisujące dostępność wskazują na podmioty publiczne, ale w wielu sytuacjach ta kwestia dotyczy także NGO.
Jednak wiele NGO nie ma jeszcze świadomości, że w niektórych przypadkach mają obowiązki zapewnienia dostępności na podobnych zasadach jak podmioty publiczne. NGO powinny widzieć w dostępności nie tylko zestaw obowiązków, ale również powinny zabiegać o ich stosowanie. I to nie tylko dlatego, że część z nich musi się dostosować. NGO świadczące usługi na rzecz osób ze szczególnymi potrzebami – mogą i powinny same o dostępność zabiegać.
Zgodnie z art. 2 ust. 2) ustawy z 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, dostępność oznacza – dostępność architektoniczną, cyfrową oraz informacyjno-komunikacyjną, co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania, o których mowa w art. 6, będącą wynikiem uwzględnienia uniwersalnego projektowania albo zastosowania racjonalnego usprawnienia. Z kolei zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy o zapewnieniu dostępności organizacje pozarządowe, dążą w prowadzonej działalności do zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami.
Dostępność jest już obowiązkiem. Jednak dostępności nie uda się ustanowić tylko przepisami prawnymi – dostępność sama w sobie jest prawem. Polska ratyfikowała Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych w 2012 roku, ale na akty prawne wdrażające jej zapisy dotyczące dostępności trzeba było poczekać do 2019 r. Wtedy uchwalono ustawę z 19 lipca 2019 r. o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oraz ustawę z 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych. Ustawa o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami jest kluczowym elementem rządowego Programu Dostępność Plus 2018-2025. Ustawy te nie kolidują z innymi obowiązującymi przepisami prawa.
Wyzwania dla NGO związane z zapewnieniem dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami będą zajmować coraz więcej miejsca w debacie publicznej. Idea dostępności jest uniwersalna, stąd potrzebne jest horyzontalne włączenie jej do wszystkich polityk publicznych. Potrzebny jest międzysektorowy wysiłek, wykraczający poza ramy prawne. W dostępności nie ma drogi na skróty.
W praktyce bardzo trudno będzie osiągnąć ambitny cel zakładający zapewnienie 100% dostępności. Dostępność to ciągły proces, a nie jednorazowe działanie polegające na sprawdzeniu listy kontrolnej. Jest jak mapa drogowa, która nie ma – jednej drogi i nigdy się nie kończy. Dostępność jest jak stan umysłu. Rozpoczyna się od wzrostu świadomości i zrozumienia potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami, zaś kończy na konsekwentnym wprowadzaniu zmian – krok po kroku. Dostępność jest procesem, który dotyczy nas wszystkich. Należy ją rozumieć szerzej, niż tylko zapewnienie dostępności osobom z niepełnosprawnościami, czy seniorom.
Dostępność zakłada zapewnienie tych samych możliwości wszystkim ludziom, bez względu na ich ograniczenia wewnętrze, zewnętrzne i zmieniające się okoliczności. Dostępność służy prowadzenia niezależnego życia na równi z innymi. Powinniśmy budować świat, który będzie dostępny dla wszystkich osób o różnych potrzebach. Każdy z nas jest inny, wszyscy jesteśmy równi. Musimy starać się tak zmieniać świat, żeby dla różnych osób wszędzie znalazło się miejsce. W tym zakresie dostępność jest jednym z najważniejszych osiągnięć w zmianie jakości życia osób z niepełnosprawnościami.
Jednak ważne jest, aby NGO same znały i stosowały zasady dostępności. Zgodnie z zasadą „Prospołeczni=Dostępni” organizacje społeczne powinny być powszechnie utożsamiane z przestrzeganiem zasad dostępności, które stanowią jedną z nadrzędnych zasad określonych w Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych.
Ustawa z 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami nie posługuje się określeniem „osoby z niepełnosprawnością”, ale bardziej ogólnym pojęciem „osoby ze szczególnymi potrzebami”.
W tym zakresie szczególne potrzeby mogą mieć charakter tymczasowy, w przeciwieństwie do niepełnosprawności mającej zazwyczaj trwały charakter. Zgodnie z art. 2 ust. 3) ustawy osoba ze szczególnymi potrzebami oznacza – osobę, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na zasadzie równości z innymi osobami.
Dla NGO dostępność, to temat nowy i bardzo ważny. Trzeba zmienić sposób myślenia NGO o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Dostępność stanowi niezbędny element działalności NGO. Jednak w wielu przypadkach świadczone usługi nie są w pełni dostosowane do tego, aby osoby ze szczególnymi potrzebami mogły z nich samodzielnie korzystać. Ponadto część NGO uważa, że ich ten problem nie dotyczy – bo nie jest to ich grupa docelowa, nie mają takich odbiorców swoich działań itp.
Jednak w praktyce może się okazać, że tej pory osoby ze szczególnymi potrzebami nie korzystały z usług NGO, bo nie miały takiej możliwości. A nie dlatego, że nie były zainteresowane. Jeżeli zostaną poinformowane o zapewnieniu dostępności, to może skorzystają z oferty NGO? Osoby z niepełnosprawnościami stanowią około 12% ogółu społeczeństwa. Oznacza to, że potencjalnie blisko co ósmy uczestnik działań realizowanych przez NGO może mieć trudności w rzeczywistym w nich udziale. Stąd zamiast pytać – czy da się to zrobić? Należy raczej zastanowić się – w jaki sposób zapewnić dostępność? Od NGO trzeba wymagać stosowania zasad dostępności, ale najpierw należy je do tego przygotować. Obecnie NGO potrzebują różnych form wsparcia w obszarze zapewnienia dostępności – informacyjnego, edukacyjnego, doradczego, czy audytowego.
Zgodnie z art. 2 ust. 1) ustawy z 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, bariera oznacza – przeszkodę lub ograniczenie architektoniczne, cyfrowe lub informacyjno-komunikacyjne, które uniemożliwia lub utrudnia osobom ze szczególnymi potrzebami udział w różnych sferach życia na zasadzie równości z innymi osobami.
Przełamywanie barier w zakresie dostępność stanowi jeden z kluczowych wyzwań dla NGO. Dostępność jest cechą dzięki której z produktów i usług i przestrzeni – może korzystać jak największa liczba osób. NGO muszą dążyć do umożliwienia udziału w swoich działaniach osobom ze szczególnymi potrzebami, w tym osobami z niepełnosprawnościami.
NGO powinny dążyć do tego, aby nie tworzyć barier i działać na rzecz ich znoszenia. Obecnie idea „NGO bez barier” staje się powszechnym standardem. Ważną rolę mają do odegrania tutaj NGO, które poprzez swoją działalność mogą aktywnie kreować działania sprzyjające tworzeniu dostępnej przestrzeni publicznej. Aby przestrzeń bez barier dobrze służyła rozwojowi lokalnej społeczności musi być dostępna dla wszystkim bez względu na sprawność – wzrokową, ruchową lub poznawczą. Przestrzeń publiczna będzie służyła zacieśnianiu więzi międzyludzkich oraz rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego. Istotne jest zbieranie informacji o szczegółowych potrzebach odbiorców działań NGO i dopasowania do nich rozwiązań zapewniających dostępność.
Zgodnie z art. 2 ust. 5) ustawy z 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych w niektórych przypadkach ustawę muszą stosować NGO. Dotyczy to NGO, które posiadają strony internetowe lub aplikacje mobilne oraz prowadzą statutową działalność pożytku publicznego na rzecz: ochrony i promocji zdrowia, osób z niepełnosprawnościami lub osób w wieku emerytalnym.
Ustawa nie zmusza NGO do posiadania stron WWW i aplikacji mobilnych, a dotyczy tylko tych podmiotów, które już strony WWW mają lub zamierzają je zbudować. Dostępność cyfrowa oznacza zgodność z wymaganiami międzynarodowego standardu WCAG 2.1. AA określonymi w tabeli załączonej do ustawy o dostępności. WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) to międzynarodowy standard ustanowiony przez W3C (The World Wide Web Consortium), który określa zasady tworzenia treści internetowych, aby były one dostępne dla wszystkich użytkowników – bez względu na wiek, dysfunkcje, zamożność, użyty sprzęt, szczególne potrzeby itd.
W Polsce od 2019 r. obowiązuje najnowsza wersja WCAG 2.1. Ustawa wprowadza też obowiązek umieszczania na stronach WWW deklaracji dostępności. Ustawa wprowadza kary za nieuzasadnione i uporczywe łamanie zasad dostępności. Na mocy innych przepisów obowiązek dostępności stron WWW i prowadzenia dostępnych działań komunikacyjnych obowiązuje także wszystkie NGO, które korzystają z dotacji ze środków unii europejskiej, pod rygorem utraty dofinansowania.
